Zmiany terytorialne powiatu częstochowskiego

Analizując listę użytkowników www.genealodzy.czestochowa.pl stwierdziłem, że większość naszych członków i odwiedzających tą stronę prowadzi poszukiwania genealogiczne na obszarach obejmujących terytorium współczesnych powiatów częstochowskiego, wieluńskiego, pajęczańskiego, radomszczańskiego, włoszczowskiego, kłobuckiego i będzińskiego.

Zadawane często na forum pytania sugerują, że zainteresowani (podobnie jak i ja) napotykają na problemy związane z ustaleniem historycznej „przynależności” danej miejscowości do właściwego powiatu, gminy czy parafii.

W tym opracowaniu spróbuję w zarysie przedstawić historyczne zmiany administracyjne obszarów, o których wyżej mowa ze szczególnym uwzględnieniem przynależności danej miejscowości do gminy. W kolejnym spróbuję przedstawić historię zmian administracji kościelnej i przynależności interesujących nas miejscowości do konkretnej parafii. Mam nadzieję, że z punktu widzenia prowadzonych przez nas badań genealogicznych, opracowanie takie zyska przychylność zainteresowanych . Mam również nadzieję, że w ten sposób sprowokuję członków naszego Towarzystwa do wspólnego pochylenia się nad zagadnieniem zmian terytorialnych i administracyjnych ziem najbliższych Częstochowie poprzez uzupełnienie tego opracowania o kolejne informacje. Brak jest bowiem powszechnie dostępnych tego typu informacji, a przecież każdy z nas przystępując do szukania dokumentacji dot. wstępnych ,zgromadził materiały, zapiski, które mogą być również dla innych prawdziwą skarbnicą ułatwiającą poszukiwania. Podzielmy się tymi informacjami.

Większość potrzebnych informacji związanych z historią podziałów administracyjnych kraju można znaleźć w internecie, ale dla porządku - w dużym skrócie - warto przypomnieć , że ziemie sąsiadujące z dzisiejszym powiatem częstochowskim za czasów Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej Obojga Narodów należały do województwa krakowskiego powiatu lelowskiego. Po II rozbiorze należały do Prus (1793-1807) a Częstochowa, jako stolica powiatu, wchodziła w skład prowincji Prusy Południowe w departamencie kaliskim, po 1793 zaś pod nazwą powiat częstochowski w departamencie łęczyckim.

Na skutek zmian administracyjnych wprowadzonych w latach 1793 -1795 w Królestwie Prus (Prusy Południowe) powiat częstochowski został przyporządkowany do departamentu piotrkowskiego.

W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815) będącego pod zwierzchnością Cesarstwa Francuskiego wprowadzono podział na departamenty: warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński, a po 17.04.1810 do dawnych sześciu departamentów dołączono cztery dodatkowe: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki. Utrzymano tymczasowo podział na powiaty ( 60, a po 1809r. – 100) . Powiat częstochowski należał wówczas do departamentu kaliskiego a tereny dzisiejszego województwa śląskiego (m.in.powiat lelowski i pilicki) znajdowały się na obszarze departamentu krakowskiego.

Lata 1815-1816,1816-1826,1826-1837 są datami kolejnych zmian terytorialnych i administracyjnych tych ziem a wówczas będących pod zwierzchnością Imperium Rosyjskiego. Dekretem z 16 stycznia 1816 roku kraj podzielono na województwa , obwody i powiaty . Utworzono 8 województw, a każde z nich podzielono na 4 do 7 obwodów (w sumie 39) natomiast obwody podzielono na powiaty przy czym podział na powiaty miał zastosowanie pomocnicze.

Interesujące nas obszary w Królestwie Polskim wchodziły w skład województw: kaliskiego (obwód wieluński z powiatem częstochowskim) i krakowskiego (obwód olkuski z powiatami pilickim i lelowskim.

Kolejna reorganizacja ma miejsce po upadku powstania listopadowego a wyznaczają je daty: 1837-1842, 1842-1844, 1845-1867.Utworzono województwa, obwody, powiaty i gminy. Po unifikacji z Rosją w 1837 roku województwa przemianowano na gubernie. W 1847 roku obwody przemianowano na powiaty a powiaty na okręgi. Powiat częstochowski przestał istnieć, a ziemie te przekazano pod zarząd obwodu wieluńskiego guberni kaliskiej.

Ukazem carskim z dn. 01.01.1845 r. w miejsce dotychczasowych 8 utworzono 5 nowych guberni a obwód wieluński włączono do guberni warszawskiej.

W 1864 roku nastąpiły kolejne zmiany w dotychczasowej organizacji władz wiejskich na terenie Królestwa Polskiego. Ukaz o urządzeniu gmin wiejskich z dnia 19 lutego/2 marca 1864 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 62) stanowił, że gmina wiejska składa się z wiosek, koloni oraz folwarków i dworów właścicieli ziemskich. Podziału gmin miał dokonać Komitet Urządzający.

Ukazem cara Aleksandra II z dn. 19/31.12.1866 r. o zarządzie gubernialnym i powiatowym (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 66,) został wprowadzony nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego. W miejsce 5 dotychczasowych guberni utworzono l0 i nowe powiaty. Obwód wieluński wyłączono z Guberni warszawskiej i włączono do nowo utworzonej guberni piotrkowskiej w skład której wszedł reaktywowany powiat częstochowski. 
Zorganizowany w latach 1867 - 1868 powiat częstochowski przetrwał praktycznie w niezmienionych granicach aż do wybuchu I wojny światowej. Utworzony został z południowej części dawniejszego powiatu wieluńskiego i pod względem administracyjnym dzielił się później na 21 gmin do których włączono 6 dawniejszych miast a ówczesnych osad: Janów, Mstów, Krzepice, Kłobucko, Przyrów i Olsztyn. Graniczył z powiatem Wieluńskim Guberni kaliskiej, Będzińskim guberni piotrkowskiej, Nowo-Radomskim i Włoszczowskim Guberni Kieleckiej. 
Po wybuchu I wojny światowej już w końcu 1914 r. powstała przebiegająca przez te tereny linia demarkacyjna, rozgraniczająca strefy okupacyjne: niemiecką i austro-węgierską. Ustabilizowany w 1915 r. układ administracyjny czasów wojny przetrwał do końca okupacji państw centralnych tj. do jesieni 1918 r. Ziemie powiatu częstochowskiego znalazły się w strefie okupacyjnej wojsk niemieckich.

Rok po odzyskaniu niepodległości już w sierpniu 1919 r. na ziemiach byłej Kongresówki utworzono 5 województw. W końcu 1919 r. funkcjonowało starostwo powiatowe częstochowskie. Powiat częstochowski od 14 VIII 1919 r. znalazł się w woj. kieleckim i taki stan trwał do 1939 r.

Na podstawie rozporządzenia Prezydenta , 19 stycznia 1928 r. kraj podzielono na 16 województw, a te z kolei na powiaty. Od 1 I 1933 r. siedziba powiatu stała się starostwem grodzkim. W latach 1928-1939 przyłączono do miasta m.in. Ostatni Grosz, Raków, Lisiniec, Stradom, osadę Mirów, folwark Kamień i część Błeszna
Kolejne zmiany to lata 1939-1945 – Generalne Gubernatorstwo, dystrykt radomski. W czasie II wojny powiat częstochowski został podzielony granicą wzdłuż linii Krzepice-Kłobuck-Blachownia, włączając obszar zachodni - jako tak zwany Kraj Warty. Zachodnie gminy zostały włączone do III Rzeszy, a Częstochowa z pozostałymi gminami powiatu przyłączona do pow. radomszczańskiego (w dystrykcie radomskim w Generalnym Gubernatorstwie). Tym samym powiat częstochowski został ponownie zlikwidowany. (W nomenklaturze Państwa Podziemnego – Obwód Częstochowa należał do Okręgu Radom-Kielce, Inspektorat E)

Dekret PKWN z 21 VIII 1944 r., jako organy wykonawcze administracji ogólnej I instancji ustanowił starostwa powiatowe, które funkcjonowały do 1950 r. Stan ten zmieniła ustawa z 20 V 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, wprowadzając "prezydia rad narodowych" w miejsce starostwa powiatowego i zarządów miejskich i gminnych.

1950 – 1952 – Rzeczpospolita Polska - powiat należy do województwa kieleckiego. „Ustawa o terenowych organach władzy państwowej” z dn. 20.03.1950 r. i idąca w ślad za nią ustawa z dn. 08.06.1950 r. wytyczyła granicę 17 nowych województw. Powiat częstochowski przeniesiony został z woj. kieleckiego do woj. katowickiego.

1952-1975 - Polska Rzeczpospolita Ludowa – powiat należy do województwa katowickiego (w latach 1953-1956 nazwanego stalinogrodzkim).

W 1952 r. dokonano podziału na dwa powiaty: kłobucki i częstochowski. Od dn. 01.06.1975 r. wprowadzono dwustopniowy podział administracji państwa (obowiązujący do dn. 31.12.1998 r.), znoszący powiaty.
W latach 1952-1968 dokonywane były wielokrotne zmiany terytorialnego podziału administracyjnego. Z pow. radomszczańskiego przyłączono gromady: Broniszew Nowy i Broniszew Stary, Grabówkę Cykarzewska, Jamno i Knieję; z pow. włoszczowskiego gromady: Lgoczanka, Sokole Pole, Teodorów; z zawierciańskiego: Rudnik Mały i Rudnik Wielki, a z kłobuckiego gromadę Kalej.

Równolegle postępował proces odwrotny, w wyniku którego włączono 12 miejscowości, łącząc je z innymi jednostkami administracyjnymi. Do pow. zawierciańskiego przekazano wieś Dębowiec, do lublinieckiego Herby, a do myszkowskiego Suliszowice.

W latach 1975-1998 istniało województwo częstochowskie a od 1999 ponownie województwo śląskie.Ustawa z 28 V 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa, wprowadziła podział na gminy, miasta i gminy, miasta. Nastąpiła wówczas kolejna likwidacja powiatu.

W wyniku reformy administracyjnej w III RP, z dniem 1 stycznia 1999 r. powstał powiat w obecnym kształcie.
Gminy powiatu częstochowskiego z 1867.

Jak wspomniałem zorganizowany w latach 1867 - 1868 powiat częstochowski należący do guberni piotrkowskiej przetrwał aż do wybuchu I wojny światowej. Ten okres dla potrzeb niniejszego opracowania jest najistotniejszy, ponieważ zmiany terytorialne były niewielkie i w większości dotyczyły nazewnictwa wsi lub ich łączenia w większe jednostki organizacyjne.

Poniżej przedstawiam wykaz miejscowości powiatu częstochowskiego należącego do utworzonej w 1867 roku Guberni piotrkowskiej. Ich nazwy i pisownię podaję w oryginalnym brzmieniu jak w „ Skorowidzu Królestwa Polskiego czyli Spisie alfabetycznym miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego” z którego czerpałem informacje.

Wykaz miejscowości powiatu częstochowskiego z 1867 r. stanowiących siedzibę gminy:

Bargły, Dźbów, Grabówka, Huta stara, Kamienica Polska, Kamyk, Kłobuck, Krzepice, Kuźniczka, Lipie, Miedzno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Popów, Potok złoty, Przyrów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Staropole, Wancerzew, Węglowice.

GMINA BARGŁY: rok 1867
Adamów folwark., Bargły, Borek folwark., Dębowiec, Lepisz folwark., Michałów, Młynek folwark., Poczesna wieś oraz folwark Karolina, Wanata (Wanaty), Zawada młyn i tartak, Zawisna.
Po dziewięciu latach funkcjonowania gmina Bargły została wcielona w 1876 roku do gminy Kamienica Polska.Wykaz należących do gminy Bargły miejscowości opisałem w informacji dot. gminy Kamienica Polska.

GMINA DŹBÓW: rok 1867
Blachownia osiedle i wieś, Błaszczyki folwark., Brzoska*, Dżbów, Gać, Ignaców osada., Jachowizna folwark., Jackowizna folwark., Kijas folwark., Konopiska wieś. i fol., Kuźnica marjańska wieś. i fol., Malice, Pająk osada., Pałys fol., Trzepizury, Walaszczyki, Wygoda*, Wyrazów.
W wyniku kolejnych zmian już po 1900 roku gmina obejmowała dodatkowo miejscowości: Dźbów (folwark i wieś), Kopalnia, Korzonek, Kotara, Piła a nie obejmowała osad Ignaców osada, Jachowizna folwark., Jackowizna folwark i osady Walaszczyki. W 1917 roku wsie Aleksandria I -IV zostały wydzielone z gminy Rększowice i włączone do Dźbowa.
Strukturę i organizację władz gminnych określiły przepisy ustawy z dnia 23 marca 1933 roku o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (Dz.U.R.P. Nr 35, poz. 294) oraz Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 sierpnia 1934 roku w sprawie wykonania ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (Dz.U.R.P. Nr 71, poz. 688). 
Wymieniona ustawa z 1933 roku wprowadzała podział gmin na gromady. Gmina Dżbów posiadała gromady: Aleksandria I i IV, Aleksandria II i III, Blachownia, Brzózka, Dźbów, Kopalnia, Konopiska, Wygoda, Walaszczyki, Korzonek, Kuźnica II, Kuźnica I, Ostrowy, Trzepizury, Wyrazów.

GMINA GRABÓWKA rok 1867
Aniołów, Antoniów, Czarny las, Gnaszyn, Gorzelnia, Grabówka folwark, Kaleja folwark, Kamień, Kawodrza(kolonia), Kędry(Kędziory), Kiedrzyn folwark, Lgota, Lisiniec folwark, Liszka folwark, Łojki wieś, Ottonów, Przysieka, Stradom wieś, Szalejka, Wielki bór, Wierzchowisko, Wola Kiedrzyńska, Wójtowstwo Częstochówka, Wrzecionów, Wyczerpy dolne folwark, Zacisze.
Trzydzieści lat później do gminy Grabówka wyłączono dodatkowo: Austeria (zagroda), Gnaszyn (zagroda-młyn), Grabówka (wieś), Kalej (wieś), Kawodrza (zagroda-młyn), Kiedrzyn (wieś), Lisiniec (wieś), Liszka Dolna (kolonia), Liszka Górna (kolonia), Łojki Kondratów (folwark), Łojki A (folwark), dom (wieś), Stradom (zagroda-młyn), Stradom (zagroda-karczma), Wierzchowisko (folwarki), Wójtostwo (wsie), Wyczerpy Dolne (budka kolejowa), Wydra (kolonia). 
W latach 1928-1930 z gminy wiejskiej Grabówka wyłączono miejscowości: wieś Lisiniec Stary, wieś i kolonia Lisiniec Nowy, folwark Lisiniec, wieś Kamień, wieś Stradom Stary, wieś Stradom Nowy, osada fabryczna Stradom, huta szklana na Zaciszu, folwark Stradom, folwark Kazimierzów, folwark Stradom-Józef, folwark Stradom Cegielnia, koszary na Stradomiu, farbiarnia Heiningera. 
Miejscowości, o których mowa wyżej zostały włączone w granice miasta Częstochowy na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 marca 1928 roku o zmianie granic miasta Częstochowy (Dz.U.R.P. Nr 40 poz. 391). Gmina Grabówka pozostawała jednak największą gminą powiatu częstochowskiego pod względem ludności.
W 1930 roku z gminy Grabówka wyłączono wieś Czarny Las i włączono do gminy Kamyk. 
W 1933 roku w Gminie Grabówka wydzielono następujące gromady: Grabówka, Gnaszyn Dolny, Gnaszyn Górny, Kawodrza Dolna, Kawodrza Górna, Kiedrzyn, Kondratów, Kalej, Wydra, Lgota, Liska Dolna, Liska Górna, Łojki, Ottonów, Szarlejka, Wielki Bór, Wyczerpy Dolne, Wierzchowisko, Wola Kiedrzyńska, 
W październiku 1939 roku gmina w części została włączona do Rzeszy a w części do GG.
Miejscowości: Gnaszyn, Gorzelnia, Lewki, Liska Dolna, Sitowizna, (część) Wielki Bór, Konradów, Wydra, Ottonów włączono do gminy Dźbów. Kalej, Lgota i Szarlejkę przyłączono do nowo utworzonej gminy Czarny Las, a miejscowość Sabinów do gminy Wrzosowa. Z tej ostatniej wydzielono gromadę Błeszno z miejscowościami Błeszno, Bugaj, Bernatowizna, Podbuczę, Wrzosowiak, oraz część gromady Bór Kazimierzów z miejscowościami: Bór Kazimierzów, Wypalanki, Siwki i przyłączono do gminy Grabówka. 
Jeszcze za czasów administracji niemieckiej gromady: Grabówka, Liska Dolna, Wilki Bór, Kawodrza Dolna, Kawodrza Górna, Zacisze, Błeszno, Bór Kazimierzów, Wyczerpy Dolne, Wierzchowisko, Wola Kiedrzyńska, Kiedrzyn włączono do Starostwa Grodzkiego Częstochowskiego, aby ostatecznie w 1942 roku włączyć do granic miasta Częstochowy.

GMINA HUTA STARA rok 1867
Błesznów (Błeszno) i folwark, Bór w. i młyn, Brzeziny duże w. i fol., Brzeziny małe w. i fol., Bugaj młyn, Dąbie młyn*, Dęby, Huta stara A, Huta stara B w. i fol., Tarczówka, Nowa wieś w. i fol., Ostatni grosz w. i fol., Poczekaj pustk., Podbórze pustk., Słowik, Sobuczyna, Wały młyn.

GMINA KAMIENICA POLSKA
Od momentu utworzenia w 1867 roku powiatu częstochowskiego gminę Kamienica Polska tworzyła miejscowość o tej samej nazwie, która samodzielnie funkcjonowała do 1876 roku. W 1876 roku w skład gminy Kamienica Polska weszły przejęte ze zlikwidowanej gminy Bargły miejscowości: Adamów folwark., Bargły, Borek folwark., Dębowiec, Lepisz folwark., Michałów, Młynek folwark., Poczesna wieś oraz folwark Karolina, Wanata (Wanaty), Zawada młyn i tartak, Zawisna (vide gmina Bargły) a ponadto dołączono: Dębowiec (zagroda), Kamienica Polska (kolonia), Osiny (3 budki), Osiny (wieś), Poczesna (3 budki), Poczesna (folwark), Wypalanki (leśna zagroda), Zawada (wieś).
W 1923 roku gminę Kamienica Polska „okrojono terytorialnie” kosztem utworzenia w nowych granicach gminy Poczesna (vide gmina Poczesna). Z gminy Kamienica Polska na rzecz gminy wiejskiej Poczesna zostały wyłączone wsie: Poczesna, Bargły, Zawisna i Dębowiec oraz folwarki Poczesna, Adamów, Borek, Michałów, Młynek, osada leśna Lepisz.
W momencie realizacji ustawy z 1933 roku gmina kamienica Polska miała cztery gromady: 
Kamienica Polska, Osiny, Wanaty, Zawada i taki stan utrzymał się do wybuchu wojny, kiedy to na mocy dekretu Adolfa Hitlera gmina należała do Provinz Schlesien (Breslau), Regirungs Bezirk Oppeln.

GMINA KAMYK rok 1867
Biała dolna, Biała górna, Blachów fabr., Borowo, Grodzisko, Gruszewnia, Józefa, Kamyk, Kopiec papiernia, Kowale, Kuźnica, Libida, Niwa pustk., Nowa wieś*, Olszewice, Papiernia, Pierzchno, Przybyłów, Smugi, Teofilów, Wilczy dół, Wręczyca mała, Wręczyca wielka, Zagórze*, Zakrzew.

GMINA KŁOBUCK rok 1867
Długi kąt, Jezioro, Kłobuck, Kopskie, Marszałowizna

GMINA KRZEPICE rok 1867 – vide gmina Kuźniczka
W jej skład wchodziły Krzepice(wówczas miasto), któremu prawa miejskie odebrano w 1870 roku, jako odpowiedź władz rosyjskich na udział Krzepiczan w powstaniu przeciw rządom zaborcy. Krzepice odzyskały prawa miejskie dopiero po I wojnie.

GMINA KUŹNICZKA rok 1867
Dankowice wieś, Drostki, Kuków, Lutrowskie fol., Magreta młyn, Pąchały w. i młyn, Podłęże królewskie, Siekiery, Starokrzepice folwark, Szarki, Wygoda*, Zajączki w. i pustk.
Przed utworzeniem nowego powiatu częstochowskiego w 1867 roku istniała gmina DANKOWICE. Postanowieniem o zmianie nazw niektórych gmin w powiecie częstochowskim z dnia 8 kwietnia 1867 roku, (Dz.Pr. Król. Pol., t. 66, 1866, ) zmieniona została nazwa gminy z Dankowice na KUŻNICZKA.
Po roku 1900 w skład gminy Kuźniczka (poza w/w i bez wytłuszczonych) wchodziły następujące miejscowości: Dankowice (folwark), Krzepice (folwark), Kuźniczka (folwark), Kuźniczka (2 zagrody), Lutrowsk (wieś), Podłęże (strażnica), Podłęże (zagroda), Stanki (wieś), Starokrzepice (strażnica), Starokrzepice (wieś), Starokrzepice (zagroda), Szczygieł (zagroda), Zajączki (folwark). W takim układzie gmina przetrwała do 1922 roku, kiedy to z gminy Kuźniczka zostały wyłączone wsie Kuków i Kuźniczka oraz grunta po rozparcelowanych folwarkach Krzepice poduchowne, Krzepice rządowe, i Kuków wójtostwo i zostały włączone do miasta Krzepice. 
Od 1933 roku gminę Kuźniczka podzielono na gromady: Dankowice, Podłęże Królewskie, Starokrzepice, Stanki, Zajączki I, Zajączki II.
W okresie okupacji gmina należała do: Provinz Schlesien (Breslau), Regirungs Bezirk Oppeln.

GMINA LIPIE rok 1867
Brzustki, Chalino, Danków, Florianów, Grabarze, Kępina, Kleśniska, Lindów, Lipie fol., Natolin, Parzymiechy w. i t., Ponęta, Rembielice szlach. w i fol., Rozalin, Słowików, Stawki, Szyszków, Zbrojewskie, Zdrojewskie, Zimna woda, Zimna woda stara.

GMINA MIEDZNO rok 1867
Bartkówka fol., Borowe, Gwizdów, Izbiska kol., Kołaczkowice kol., Łęg fol., Łobodo, Miedzno, Mokra, Nowy folwark, Ostrowy, Skowronów młyn, Tałaj młyn, Wapiennik.

GMINA MYKANÓW rok 1867
Cykarzew, Kakowa, Kocin, Mykanów, Nałęcz, Przedkocin młyn, Radostków gorzelnia i młyn, Rybna młyn.

GMINA OLSZTYN rok 1867
Biskupice, Borowa, Bukowno, Ciecierzyn, Czatachowa, Olszownica, Olsztyn, Pabianice, Przymiłowice, Skrajnica, Suliszowice, Turów, Zrębice.
W 1870 roku zniesiono miasto Olsztyn, przemianowując go na osadę, którą wcielono do gminy wiejskiej Olsztyn. Po 1900 roku w skład gminy Olsztyn poza w/w miejscowościami weszła jeszcze miejscowość Krasawa.
Rozporządzeniem Rady Ministrów z 25.04.1924 roku wyłączono z gminy Olsztyn wieś Czatachowę i włączono ją do gminy Żarki. W 1926 roku wieś i folwark Pabianice wyłączono z gminy i przekazano do gminy Potok Złoty.
Kolejna zmiana terytorialna miała miejsce w 1928 roku, kiedy to do miasta Częstochowa włączono osadę Mirów.
W 1933 roku gminę Olsztyn tworzyły gromady: Biskupice, Biskupice Nowe, Bukowno, Krasawa, Kusięta, Olsztyn, Przymiłowice, Skrajnica, Suliszowice, Turów, Zrębice I, Zrębice II. Od 1939 roku gmina Olsztyn należała do powiatu Radomsko, dystryktu Radom w Generalnym Gubernatorstwie.

GMINA OPATÓW rok 1867
Biała ług, Brzezinki, Dąbrówka, Doliska, Drynda młyn, Hutka walenczowska, Iwanowice, Jeleniec fol., Kurzelów, Opatów w. i fol., Popowiec, Posadóka fol., Rybna w. i fol., Walenczew, Wielkowiecko, Witocin młyn, Złochowice, Zwierzyniec.

GMINA PANKI rok 1867
Aleksandrów, Cyganka, Jaciska, Kałmuki, Kawki, Koski, Kostrzyna, Kotory pustk., Kuleje, Pacanów, Panki, Piła, Praszczyki, Truskolasy, Żerdzina.
Trzydzieści lat później w skład gminy Panki wchodziły – oczywiście poza w/w - następujące miejscowości: Jaciska (zagrody leśne), Kotary (osiedle), Panki (folwark), Piła (strażnica), Truskolasy (folwark).
W okresie I wojny gmina Panki znalazła się pod okupacją niemiecką, Po zakończeniu I wojny światowej gmina Panki znalazła się w powiecie częstochowskim, który został włączony do województwa kieleckiego.
Na podstawie art. 16 i 107 ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego dokonany został w powiecie częstochowskim podział gmin wiejskich na gromady. Gminę Panki podzielono na gromady: Aleksandrów, Cyganka, Pacanów, Golce, Koski, Kostrzyna, Panki, Praszczyki, Kałmuki, Piła, Truskolasy, Zamłynie, Kawki, Żerdzina, Jaciska.

GMINA POCZESNA
Prezentowany wykaz gmin powiatu częstochowskiego z 1867 roku nie ujmuje gminy Poczesna, chociaż ta do 1867 roku istniała.
Komitet Urządzający Królestwa Polskiego w trakcie tworzenia powiatu częstochowskiego Gminę Poczesna podzielił i utworzył dwie gminy - gminę Bargły i Kamienica Polska. Gmina Poczesna przestaje wówczas istnieć a po likwidacji w 1876 roku Gminy Bargły (z siedzibą w Poczesnej) miejscowości do niej należące przejęła gmina Kamienica Polska (vide gmina Kamienica Polska).
Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości dawna gmina Poczesna należała do gminy Kamienica Polska, powiat częstochowski, województwo kieleckie. 
Ponowne utworzenie samodzielnej gminy Poczesna nastąpiło 9 marca 1923 r. na mocy Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 lutego 1923 r. o podziale gminy Kamienica Polska i utworzeniu gminy Poczesna.
W 1933 roku gminę Poczesna podzielono na 6 gromad: Bargły, Dębowiec, Poczesna-Kolonia, Poczesna, Zawodzie, Zawisna. 
W 1939 roku gmina Poczesna została zlikwidowana a należące do niej miejscowości ponownie znalazły się w gminie Kamienica Polska.

GMINA POPÓW rok 1867
Antonie, Brzoska*, Dabrówka kol., Dąbie młyn*, Górnik pustk., Grygle kol., Lelity pustk., Leszczyny duże, Łyżniaki pust., Nowa wieś*, Płaczki pustk., Popów, Rembielice rządowe, Smolarze, Suchany, Troniny pustk., Wąsosz, Wiecki, Wybrana kol., Zawady fol., Zborowy kolonia

GMINA POTOK ZŁOTY rok 1867
Apolonia, Babia, Bystrzanowice, Czepurka, Czerniczno, Dziadówki fol., Hucisko, Huta, Janów osada., Juljanka os.leś., Lipnik, Piasek, Piszczeków os. i młyn, Ponik, Potok złoty, Siedlec, Skowronów, Smyków, Stawki os. Leśna, Teodorów, Wójtowstwo, Wygwizdów, Zalesice, Żuraw.
Po 1900 roku w skład gminy Potok Złoty – poza w/w miejscowościami - wchodziły:
Apolonka, Bykówka, Dąbrowa, Gniewoszczowizna, Janów (na mocy nadmienionego ukazu w 1870 roku zniesiono miasto Janów, tworząc w jego miejsce osadę, którą wcielono do gminy wiejskiej Potok Złoty). Kacze Błota, Kępa, Klepaczka, Kołaczew, Ostrów, Śmiertny Dąb, 
W latach 1926-1933 zmieniano granicę tej gminy włączając w 1926 roku wydzieloną z gminy Olsztyn miejscowość, Pabianice a w 1933 należącą wcześniej do gminy Lelów, wieś Góry Gorzkowskie. 
Po 1933 roku gmina składała się z 17 gromad: Apolonka, Hucisko, Bystrzanowice, Czepurka, Janów, Lusławice, Zagórze, Piaski, Skowronów, Pabianice, Ponik, Potok Złoty, Siedlec, Smyków, Żuraw, Lipnik i Zalesice.

GMINA PRZYRÓW rok 1867
Aleksandrówka, Przyrów osada, Przyrów poobroszczowski.

GMINA PRZYSTAJŃ rok 1867
Bór zajański, Bujaki, Dąbrowa, Galińskie, Górki, Szabelów, Kamieńsko w. i młyn, Kluczno os., Ksawerów, Kuźnica nowa w. i fol., Kuźnica stara w. i fol., Ługi, Michalinów fol., Podłęże szlacheckie, Przystajń w. i fol., Radły młyn, Stany w. i fol., Teklinów, Węzina, Widawa, Wilcza góra, Wola paciorkowska.
W 1900 roku do w/w składu miejscowości gminy dołączono: Halińsko (wieś), Kamińsko (strażnica graniczna), Kamińsko (zagroda), Kluczno (folwark), Kluczno (zagroda), Ługi Radły (wieś), Ługi Radły (zagroda), Borlechy, Wrzosy, Stany (strażnica), Stany Górki (folwark). 
Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego wprowadziła w gminie Przystajń następujące gromady: Brzeziny, Siekierowizna, Bór Zajaciński, Dąbrowa, Górki, Kamińsko, Kuźnica Stara, Mrówczak, Kuźnica Nowa, Antonów, Ługi Radły, Stany, Wilcza Góra, Wrzosy, Podłęże Szlacheckie, Michalinów, Przystajń, Bagna.
W czasie wojny gmina Przystajń administracyjnie należała do Provinz Schlesien (Breslau), Regirungs Bezirk Oppeln.

GMINA RĘDZINY rok 1867
Byszów, Dutki, Karolina, Kolonia Mirów, Konin, Kościelec, Kręciwilk, Krzyżówka karczma, Kusięta, 
Lubojenka, Lubojna, Łuszczyn, Madalin, Małusy małe rządowe, Marjanka, Marjanka kościelecka, Mirów, Ołowianka, Rędziny, Rudniki*, Rząsawy, Siedlec Mirowski, Siedlec Wójtowstwo, Tomaszowo fol., Tylin młyn, Wyczerpy górne, Wygoda*

GMINA RĘKSZOWICE rok 1867
Bieżeń, Cisie, Hutki w. i fol., Jamki, Klepaczka w. i fol., Leśniaki, Łaziec, Łysiec, Nierada, Połamaniec, Puszczew, Rększowice w. i fol., Starcza, Wąsosz, Własna.
Po 1900 roku uległ zmianie zasięg terytorialny gminy poprzez przyłączenie nowych miejscowości: Aleksandria (kolonia), Cztery Kopy (leśna zagroda), Dąbrówka (leśna zagroda), Stawki (zagroda leśna).
W okresie I wojny światowej gmina Rększowice znalazła się pod okupacją niemiecką. Wówczas wyłączono wsie Aleksandria I-IV i Aleksandria II-III przyłączając je do gminy Dźbów. Po odzyskaniu niepodległości gmina Rększowice znalazła się w powiecie częstochowskim, który został włączony do województwa kieleckiego. 
W 1933 roku gminę Rększowice podzielono na następujące gromady: Hutki, Jamki, Łysiec, Klepaczka, Łaziec, Wąsosz, Nierada, Rększowice, Starcza, Własna.

GMINA STAROPOLE rok 1867
Lusławice, Okrąglik, Sieraków, Stanisławów, Staropole, Sygątka, Wiercica, Zagórze*, Zarębie.

GMINA WANCERZEW rok 1867
Baranów, Cegielnia, Chiślarze, Chrapoń, Jaskrów fol., Jaźwiny, Kłobukowice w. i fol., Kobyłczyce, Krasice w. i fol., Kuchary, Małusy małe w. i fol., Małusy wielkie w. i fol., Mstów os.( w 1870 roku zlikwidowano miasto Mstów, w jego miejsce utworzono osadę Mstów), Rajsko pust.Rudniki*, Trząska pustk., Wancerzew w. i fol., Wola mokrzeska, Zawada w. i fol.
W momencie tworzenia nowego powiatu częstochowskiego w styczniu 1867 roku Komitet urządzający Królestwa Polskiego zmienił nazwę istniejącej wówczas gminy KRASICE na WANCERZÓW. Jeszcze przez kilka lat dawne Krasice nazywano Wancerzew.
W 1900 roku w skład gminy Wancerzów – poza w/w miejscowościami –wchodziły: Brzyszów Małuski (os), Chmielarze (osiedle), Jaskrów (wieś), Kuśmierki (osiedle), Mokrzesz (wieś), Wygwizdów (osiedle).
W 1933 roku w skład gminy Wancerzów wchodziło 18 gromad: Brzyszów, Małusy, Małusy Wielkie, Kobyłczyce, Mokrzesz, Jaźwiny, Wola Mokrzeska, Krasice, Łuszczyn, Zawada, Kłobukowice, Kuchary, Wancerzów, Cegielnia, Jaskrów, Siedlec, Gąszczyk, Mstów 
W czasie II wojny światowej Gmina Wancerzów z miejscowościami Brzyszów, Cegielnia, Gąszczyk, Jaskrów, Jaźwiny, Kłobukowice, Kobyłczyce, Krasice, Kuchary, Łuszczyn, Małusy Małe, Małusy Wielkie, Mokrzesz, Mstów, Siedlec, Wancerzów, Wola Mokrzeska, Zawada należała do Generalnej Guberni, Dystryktu Radomskiego, Kreishauptmannschaft Radomsko.

GMINA WĘGLOWICE rok 1867
Przed formalnym powołaniem do życia w latach 1867/1868 r. gminy Węglowice istniała gmina wiejska KLEPACZKA. Do niej należał Bór zapilski. W momencie utworzenia powiatu częstochowskiego przemianowano nazwę KLEPACZKA na WĘGLOWICE
W późniejszym okresie w roku 1900 tworzyły ją następujące miejscowości: Borów (wieś), Borów (leśna zagroda), Bór Zapilski (wieś), Brzeń (wieś), Brzeń (leśna zagroda), Cisie (wieś), Długi Kąt (wieś), Herby (wieś), Jezioro (wieś), Jezioro (leśna zagroda), Kierzek leśna zagroda), Kierzek (strażnica graniczna), Klepaczka (wieś), Klepaczka (zagroda), Kopskie (folwark), Kotarowizna (zagroda), Krzyżówka (zagroda leśna), Kuleje (wieś), Łebki (wieś), Pietrzaki (wieś), Połomaniec (zagroda leśna), Puszczew (wieś), Węglowice (wieś), Wilczy Dół (zagroda leśna), Wręczyca (folwark), Wręczyca (kopalnia), Wręczyca Mała (wieś), Wręczyca Wielka (wieś). 
W okresie I wojny światowej gmina Węglowice znalazła się pod okupacją niemiecką.
Po 23 marcu 1933 roku gminę Węglowice stanowiły gromady: Bieżeń, Borowe, Bór Zapilski, Czarna Wieś, Cisie, Długi Kąt, Herby, Jezioro, Klepaczka, Kuleje, Nowiny, Puszczew, Węglowice, Wręczyce, Łebki 
W czasie okupacji Gmina Węglowice należała do Provinz Schlesien (Breslau), Regirungs Bezirk Oppeln.

(*) na terenie powiatu częstochowskiego istniało kilka miejscowości o takiej nazwie

Będę wdzięczny za wszelkie uzupełniające ten temat informacje a w szczególności korekty zauważonych nieścisłości lub błędów.
Huras Florian