Fotografia Częstochowska w latach 1847-1939

Artykuł pochodzi z wydawnictwa: "PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie; Seria: WYCHOWANIE ARTYSTYCZNE; 1993 z. IV"

Autor: Andrzej Zembik

FOTOGRAFIA CZĘSTOCHOWSKA W LATACH 1847-1939

Materiał zgromadzony w pracy przedstawia zaistnienie fotografii w mieście Częstochowa. Rozpoczyna się w momencie wykonania pierwszego zdjęcia i dalej pokazuje drogi, jakimi fotografia dotarła do stałej obecności w życiu mieszkańców. Jest to zarys dziejów fotografii na tym terenie. Ukazane są sylwetki fotografów przyjeżdżających okazjonalnie, fotografów którzy swoje życie postanowili związać z Częstochową i tych, którzy tu urodzeni, tu nauczyli się swojego zawodu. Wszystkich „częstochowskich” wymieniono w aneksie. W pracy omówiono również zagadnienia relacji fotografia jej odbiorca, mieszkaniec miasta. W jaki sposób od nowinki, ciekawostki fotografia z biegiem lat stała się rzeczą niezbędną, jak różne funkcje pełniła w tym okresie.

Wstęp

Każda dziedzina aktywności człowieka skłania się w pewnej chwili swojego istnienia ku historii. Stopniowo odpowiada na związane z nią pytania. Istniejąca od 150 lat fotografia polska, mimo znaczących rezultatów badań historycznych, ma jeszcze wiele nieznanych miejsc. Praca ta ma przedstawić zarys dziejów fotografii w Częstochowie, przybliżyć sylwetki fotografów, pokazać jaką rolę pełniła fotografia w życiu mieszkańców miasta. Na szerszej płaszczyźnie rozważań (z punktu dziejów fotografii) może być przyczynkiem do dokonania porównań i wnioskowań natury ogólniejszej. Sądzę też, że istnieją szerokie możliwości wykorzystania fotografii przez inne dyscypliny nauk humanistycznych. Z dokumentu i prostej rejestracji powstał bowiem cenny materiał historyczny, nie pozbawiony wartości artystycznych.

Przy pisaniu pracy korzystałem głównie ze zbiorów akt Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Częstochowie oraz informacji i ogłoszeń reklamowych znajdujących się w prasie częstochowskiej. Cennym źródłem są również wspomnienia mieszkańców Częstochowy i dokumenty przechowywane przez potomków fotografów. Szereg informacji o fotografach podjasnogórskich zawdzięczam śp. Józefowi Mikołajtisowi, który jako pierwszy zwrócił uwagę na to frapujące zjawisko. Fotografie częstochowskie odnalazłem głównie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie i Muzeum Narodowego w Warszawie, kolekcji Andrzeja Piotrowskiego oraz albumach rodzinnych mieszkańców Częstochowy.

1. Fotografowie przybywający do Częstochowy

Częstochowa w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku była rozwijającym się miastem. Po połączeniu Starej i Nowej Częstochowy nowemu miastu zostały nadane prawa przysługujące miastom wojewódzkim. W 1854 roku Częstochowa liczyła 8543 mieszkańców, 648 domów a powierzchnia wraz z przyległymi do miasta osadami wynosiła 23,8 km2. Na 19 ulic zaledwie kilka było wybrukowanych. W 1861 roku w Częstochowie były cztery szkoły elementarne, jedna szkoła czteroklasowa męska i jedna pensja żeńska. Znaczącą rolę w życiu miasta pełnił klasztor Zakonu Paulinów na Jasnej Górze. Było to miasto rzemieślniczo- handlowe. Wydarzeniem otwierającym szersze możliwości rozwoju miasta było doprowadzenie tu w 1846 roku odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.

W takim mieście podczas swej wędrówki musiał zatrzymać się wędrowny dagerotypista. I na tym przypuszczeniu należy poprzestać. Nie odnalazłem bowiem żadnych śladów jego pobytu. Pierwszym udokumentowanym (nie odnalezionym jednak w oryginale) dagerotypem wykonanym w Częstochowie jest „Widok Jasnej Góry z domku siedmiu mędrców” autorstwa Karola Beyera - właściciela zakładu dagerotypowego w Warszawie, znaczącej postaci fotografii polskiej¹. Reprodukcja litograficzna tego dagerotypu została opublikowana w „Przewodniku dla zwiedzających Częstochowę” wydanym w 1847 roku². Taki sposób prezentacji był w tamtych latach bardzo popularnym. Sporządzenie rysunku według dagerotypu, czy później fotografii, gdy nieznana była jeszcze fotochemia - graficzna technika powielania jej w druku, świadczyło o wierności rysunku względem rzeczy, którą przedstawiał. Fotografia wspomnianego dagerotypu przechowywana jest w Muzeum Narodowym w Warszawie³. Po raz drugi Karol Beyer fotografował Częstochowę w 1860 roku. Są to już fotografie bliskie dzisiejszym, z dagerotypią nie mające wiele wspólnego⁴. Z wykonanych wówczas zdjęć zachowało się dziesięć fotografii⁵. Są to zdjęcia klasztoru, fragmentów murów i wybranych detali wnętrz kościoła. Jedno z nich - widok na klasztor od strony kościoła Św. Barbary jest cennym dokumentem wyglądu tego fragmentu miasta. Niektóre z nich służyły również jako wzór dla sporządzenia graficznych ilustracji⁶.

W 1858 roku, latem, przebywał w Częstochowie fotograf Aleksander Skalski (ur. 1807 r.). Legitymował się paszportem wydanym przez władze miasta Lwowa w 1858 roku, uprawniającym do podróży po całym Królestwie Polskim przez okres trzech lat. Częstochowę opuścił 22 października 1858 roku udając się do Warszawy7. Następnym przyjezdnym fotografem był Szymon Balicer prowadzący w Krakowie zakład fotograficzny. Częstochowa była ostatnim miejscem postoju w jego rocznej, trwającej od czerwca 1858 roku, wędrówce po Królestwie Polskim. Liczył wówczas 34 lata. W Częstochowie zamieszkał i urządził pracownię w domu Krafta. Do Krakowa wyjechał 16 kwietnia 1859 roku⁷. Niestety nie odnalazłem żadnych zdjęć wykonanych tutaj przez wymienionych fotografów.

Podróżujący fotografowie byli typowi dla miast nie posiadających stałych zakładów fotograficznych. Czas pobytu zależny był od zapotrzebowania na świadczone przez nich usługi, potem opuszczali wynajętą, tymczasowo przystosowaną pracownię i wędrowali w poszukiwaniu dalszych klientów. Odegrali ważną rolę w upowszechnieniu fotografii, czasem uczyli jej miejscowych adeptów, a trudy podróży, z niemałym ekwipunkiem, były wynagradzane szybkim i dużym zyskiem.

Odnotować jeszcze należy informację podaną przez Kalendarz Ilustrowany Jana Jaworskiego na rok 1868: „...P. Melecjusz Dutkiewicz fotografista z Warszawy wykonał kilkanaście plansz Skarbca Częstochowskiego i kilka widoków tegoż miasta...”⁸. Zachowały się ilustracje wykonane na podstawie fotografii firmy Kloch i Dudkiewicz. Jedna z nich przedstawia wnętrze Bazyliki Jasnogórskiej⁹. Jest to zapewne rezultat wykonanych w Częstochowie fotografii.

Jasna Góra i wydarzenia mające tu miejsce były częstym celem podróży fotografów. Zdjęcia klasztoru, jego wnętrz, były kompletowane w albumy i łatwo sprzedawane, a reportaże z uroczystości kościelnych zamieszczane chętnie przez czasopisma. Prawie w każdym roku Tygodnik Ilustrowany, Świat, Wędrowiec publikowały fotograficzne doniesienia z Częstochowy. Autorami ich byli przeważnie częstochowscy fotografowie, jednak i właściciele firm fotograficznych z innych miast przybywali tutaj, aby wykonać własne zdjęcia. Spośród nich wymienić należy warszawskich fotografów: Franciszka Kowalewskiego, Leonarda Kowalskiego, Jadwigę Malewicz; fotografujących w Częstochowie w pierwszych latach XX wieku¹⁰. Zdjęcia te oprócz publikacji prasowych wykorzystywane były jako Ilustracje w przewodnikach i książkach poświęconych Częstochowie¹¹. Duża liczba przyjezdnych fotografów oraz rozwój fotografii amatorskiej sprawiły, że zachowało się wiele fotografii tematycznie częstochowskich nie posiadających wskazania ich autora. W prasie okresu międzywojennego często zamieszczane były fotograficzne reportaże z Częstochowy wykonane przez współpracowników różnych agencji fotograficznych. Ponadto klasztor jasnogórski fotografował Stefan Zyberk-Plater, Henryk Poddębski a Lwowska Książnica Atlas wydała serię pocztówek autorstwa Jana Bułhaka, przedstawiających Częstochowę¹².

2. Częstochowscy fotografowie zawodowi

2.1. Zakłady fotograficzne powstałe w okresie 1865-1914

Sporządzony w 1865 na polecenie Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu wykaz o sposobach zarobkowania w Częstochowie wymienia trzech właścicieli zakładów fotograficznych: J. Pietrzykowskiego, L. Sznicera oraz spółkę M. Arbusa i L. Kohna¹³. Według przyjętej tam klasyfikacji są to zarobkowania nie należące do zajęć handlowych, fabrycznych lub rzemieślniczych lecz wymagające specjalnej nauki lub kapitału nakładowego. Kategoria ta obejmowała: obrońców sądowych, rejentów, lekarzy, akuszerki, właścicieli aptek, nauczycieli, utrzymujących prywatne zakłady naukowe, fotograficzne, litograficzne itp.. Tak klasyfikowana była wówczas fotografia. Zamieszczone w wykazie dane są pierwszymi informacjami o zakładach fotografii w Częstochowie.

Józef Pietrzykowski prowadził swój zakład fotograficzny do 1881 roku¹⁴. Kontrola przedsiębiorstwa przeprowadzona w 1878 roku wykazała, że pracował samodzielnie nie zatrudniając pracowników¹⁵. Nie zachowały się fotografie przez niego sygnowane, toteż trudno sądzić o poziomie prac przez zakład wykonywanych.

Następny z wymienionych, Leopold Sznicer, opłacał podatek miejski od działalności fotograficznej do roku 1869. Przez kolejne dwa lata do 1871 roku - zakład ten prowadziła Fryderyka Sznicer¹⁴. Odnalazłem dwie fotografie tej firmy¹⁶. Jedna przedstawia trójkę dzieci ze swoją opiekunką, może matką, tło fotografii spokojne bez dekoracji, jedynie na podłodze rozłożony wzorzysty dywan. Jest ona naklejona na kartonik w formacie wizytowym, z bardzo skromną litografią na odwrocie¹⁷. Ma ona formę czerwonej wstęgi z napisem „Leopold Sznicer fotograf w Częstochowie”. Fotografia jest typowa dla małych zakładów funkcjonujących w tych latach.

Moritz Arbus i Leopold Kohn - była to spółka działająca na terenie Częstochowy bardzo krótko, dokumenty z lat następnych już nie odnotowują jej istnienia¹⁴. Kim był Leopold Kohn bliżej nie wiadomo, można przypuszczać, że początkowo, jedynie finansowym udziałowcem w spółce. W księgach mieszkańców z tych lat zapisano sześć rodzin Kohnów, żaden z nich nie podawał fotografii jako swojego źródła utrzymania18. Na początku wieku XX działał w Częstochowie fotograf Maksymilian Kohn - prawdopodobnie syn wspomnianego tu Leopolda¹⁹.

Moritz Arbus urodził się 25 lipca 1839 roku w Grabowie. Ożenił się z mieszkanką Częstochowy Mirlą Wollenberg. Razem wyjechali do Konina, tam w 1863 roku urodził się syn Hajmasz, a w 1864 roku córka Helena. W roku 1865 z całą rodziną mieszkał w Częstochowie. Jako swój zawód podał - „fotografista”¹⁸. Co robił po 1865 roku? Ślady prowadzą do miejscowości Turek niewiele odległej od Konina. Tam w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku istniał zakład fotograficzny prowadzony przez spółkę Kajman i Arbus, oraz przez samego M. Arbusa²⁰. Do Częstochowy Moritz Arbus powrócił z początkiem lat dziewięćdziesiątych. Od roku 1894 jego zakład tu założony figuruje w spisach opłat podatkowych¹⁴. Pierwsze odnalezione fotografie z tego okresu są sygnowane: „Arbus M. w Częstochowie II Aleja dom Bercmana”. Później sygnatura zmienia się na: „M. Arbus i synowie...” Na początku XX wieku firmę prowadził Franc Arbus, nie zmieniono jednak całej nazwy, która była już znana i zapewne cieszyła się dobrą renomą. Z biegiem czasu pojawiły się filie tego zakładu. Pierwszą, wymienioną na odwrocie kartoników z fotografią, jest filia w Sosnowcu, następnie dołączają miejscowości Zawiercie i Dąbrowa Górnicza, potem Będzin, aż w końcu firma wyliczy ich całą listę: Łódź (dwie filie), Zduńska Wola, Pabianice, Sosnowiec, Będzin, Zawiercie, Kutno, Koło. Wcześniejsze zamiłowanie do wędrówki przyniosło rezultaty. Dokładnych dat działalności poszczególnych filii i udokumentowania istnienia wszystkich nie udało się ustalić. Możliwe, że niektóre filie prowadzili synowie. Przykładowo, z odnalezionych zdjęć wiadomo, że w Kutnie i Kole działał fotograf sygnujący swoje zdjęcia H. Arbus²¹ - czyli możliwe, że Hajmasz - syn Moritza. Zwiększył się również zakres prac firmy. W roku 1907 Goniec Częstochowski zamieszcza następującej treści ogłoszenie: „Na gwiazdkę! portrety z artystycznym wykończeniem w ozdobnych passepertach od 5 rubli wykonywa specjalna pracownia portretów przy zakładzie fotograficznym p. Arbusa II Aleja 22²². Firma wykonywała również reportaże fotograficzne. Jak w każdej pracy tak i w swojej działalności nie zawsze udawało się uniknąć potknięć. Świadczy o tym następująca notatka prasowa: Nieudolność fotografa. Korespondent tutejszego tygodnika Świat zwrócił się do firmy fotograficznej Arbusa z żądaniem wykonania zdjęć do tygodnika. Wysłany przez firmę pracownik dokonał 4-ch zdjęć z których jak wyjaśnia właściciel firmy pan Franc żadne się nie udało. Wobec tego że wyjazd fotografa na miejsce i nie dotrzymanie przez korespondenta zobowiązania wobec redakcji pociągnęły za sobą znaczę koszta korespondent wystąpił z akcją sądową przeciw wymienionej firmie.²³. W 1909 roku zakład Fotograficzny M. Arbus i synowie brał udział w mającej w Częstochowie miejsce Wystawie Przemysłu i Rolnictwa. Przedstawił na niej „...grupy, widoki i różne zdjęcia fotograficzne.” w pawilonie rękodzieł. Zakład wówczas zatrudniał od 5 do 10 pracowników i mieścił się stale przy Alei NMP nr 22, podawanym teraz jako adres zarzędu²⁴. Zachowało się wiele zdjęć wykonanych przez firmę. Większość to portrety formatu wizytowego i gabinetowego. Są również zdjęcia grupowe całych rodzin wykonane w większym formacie. Widoków nie udało się odnaleźć. Wszystkie fotografie klejone są na kartoniki ozdobione różnymi wzorami litograficznymi, wykonane w warszawskich zakładach litograficznych M. Elenbanda, O. Flecka, H. Kohna. Na niektórych późniejszych pojawia się napis: „Najwyższa Nagroda, Brilantowa szpilka, Jego Cesarskiej Wysokości Następcy Tronu Wielkiego Księcia Michała Aleksandrowicza”²⁵. O przyznaniu takiego wyróżnienia nic bliższego nie wiadomo. Możliwe, że była to tylko reklama, mająca na celu wyróżnienie i tak prężnie działającego zakładu. W Częstochowie ślady działalności tej firmy urywają się w 1912 roku. Dalsze losy związane są z Kielcami. Tam przy ulicy Hipotecznej nr 4, w domu własnym, prowadzi zakład fotograficzny z filią w Olkuszu - Felicja Arbus. Pierwsze datowanie tego zakładu pochodzi z 15 października 1915 roku²⁶. Kartoniki ze zdjęciami nadal opatrywane są sygnaturą „M. Arbus i synowie”²⁷.

W roku 1870 otworzył swój zakład fotograficzny Samuel Langfier, działał on cztery lata, następnie od roku 1880 działalność zakładu została wznowiona przez Józefa Langfiera i kontynuowana do 1889 roku. Od tego czasu do roku 1893 zakład prowadził znów Samuel Langfier 14. Odnalezione fotografie to portrety w owalu na jednolitym tle lub w klasycznym formacie prostokątnym. Pojawiają się rekwizyty oraz dodatkowe elementy tła. Litografie zamieszczane na kartonikach wykonane zostały przez K. Krziwanka w Wiedniu. Odnalazłem dwa wzory kartoników: jeden czarny, ze złotym napisem „Langfier fotograf w Częstochowie”, drugi biały z czerwonymi literami „Fotografia S. Langfier w Częstochowie w domu w-go Lippe w 2-ej Aleji” oraz monogram S.L. Wśród tych fotografii przechowywanych w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie są wizerunki Heleny i Józefy Frąckiewicz²⁸.

Chronologicznie następnym otwartym w 1872 roku był zakład Heleny Nowickiej. Działał on tylko dwa lata¹⁴. Brak o nim bliższych danych.

W latach 1875-1882 prowadził swój zakład fotograficzny Józef Rosenthal14. Był to niewielki zakład, w 1878 roku pracował tam właściciel samodzielnie nie zatrudniając pracownika13. Trzy odnalezione wykonane przez niego fotografie to portrety w owalu, jeden jest wizerunkiem Ludomira Anczykowskiego. Tu również istnieją dwa wzory kartoników czarny i biały²⁹.

W roku 1878 i 1879 czynne były jeszcze dwa zakłady fotograficzne; R. Fertnera i Leona Gromirskiego. Przez pewien czas współpracowały ze sobą, później L. Gromirski prowadził swój zakład samodzielnie¹⁴.

Zachowało się jedno zdjęcie z jak głosił napis na odwrocie kartonika litografowanego w Wiedniu przez K. Krziwanka - ,Atelier Fotograficzne” R. Fertnera. Przedstawia ono młodą kobietę o imieniu Helena³⁰.

Skąpe informacje istnieją i o następnych fotografiach. Nie odnalazłem żadnych fotografii z zakładu Alojzego Wiedemana działającego od 1883 do 1894 roku. W tym ostatnim roku współpracował on z Makartem¹⁴. Zapisany w dokumentach tylko nazwiskiem, Makart, samodzielnie prowadził zakład jeszcze w 1895 roku¹⁴.

Jedna fotografia pozostała po działającym w latach 1894-1896 Stanisławie Jankowskim14. Jest to wizerunek kobiety z dzieckiem na ręku, wykonany w atelier, na malowanym tle z wykorzystaniem licznych rekwizytów. Kartonik jest ozdobiony bardzo skromną litografią, nie podany jest nawet adres pracowni²⁷.

Ostatnie dziesięciolecie XIX wieku stworzyły bardzo korzystne warunki dla rozwoju fotografii zawodowej w Częstochowie. Stało się to dzięki szybkiemu rozwojowi miasta i wprowadzeniu w samej technice fotograficznej nowych udoskonaleń³¹. Swoje zakłady otwierają tu przybywający z innych miast fotografowie.

Oprócz wspomnianego M. Arbusa, w 1895 roku do Częstochowy przeniósł swój zakład Edward Dietrich¹⁴. Rozpoczynał on fotografować w Zgierzu w latach sześćdziesiątych, następnie założył zakład fotograficzny w Łodzi przy ul. Dzielnej 13 (dziś Narutowicza)³². W Częstochowie swój zakład umieścił w Alei NMP w domu pod numerem 18. W 1895 roku w Pilicy, miejscowości wypoczynkowej, otworzył sezonową filię częstochowskiego zakładu26. Odnaleziony jeden z jego portretów jest wykonany i wykończony bardzo starannie, kartonik ozdobiony jest bogatą ornamentyką litograficzną³³. W roku 1900 Tygodnik Ilustrowany zamieścił reportaż E. Dietricha dotyczący pożaru wieży klasztoru jasnogórskiego³⁴. Fotografie wykonane były następnego dnia po pożarze i przedstawiają obraz zniszczeń przez spadającą wieżę poczynionych. Jedna z nich to grupowe zdjęcie uczestniczących w gaszeniu pożaru osób. Zakład fotograficzny E. Dietricha działał w Częstochowie do 1907 roku¹⁴.

Następnym, który otworzył zakład fotograficzny w roku 1895, był Józef Rudlicki¹⁴. Był synem Ksawerego i Adelajdy, urodził się w 1863 roku w Częstochowie18. W ogłoszeniu zamieszczonym w Gońcu Częstochowskim zapewniał: „Jedyna Polska solidna Fotografia J. Rudlickiego w Częstochowie Aleja II Nr 16 (w domu Tmicha)”³⁵. Inny wcześniejszy adres tego zakładu to Aleja NMP nr 47 (w budynku poczty), jest on podawany na winietkach zdjęć do roku 1905. Na wystawie Przemysłu i Rolnictwa w 1909 roku J. Rudlicki wystawił „...portrety i fotografie.²⁴. Zachowało się wiele fotografii z jego zakładu. Są to portrety oraz grupy rodzinne, te przeważnie fotografowane z wykorzystaniem licznych rekwizytów na różnych wzorach malowanego tła. Wykonanie litografii na kartonikach do naklejania zdjęć zamawiał w firmach Kle Mische & Trk Warszawa-Wiedeń i u A. Wernera w Charkowie. Mają one bardzo bogato rozbudowane formy graficzne. Wszystkie zaopatrzone są w napisy: „Niepogoda nie robi różnicy w zdjęciach”, „Na żądanie można mieć kopje” lub „Klisze przechowują się”. Głównym motywem są modele z wizerunkami wynalazców fotografii oraz paleta malarska, na niektórych trzymana przez muzę. Fotografował również miasto, zachowały się oryginalne fotografie Jasnej Góry, wnętrza klasztoru, wiele fotografii publikowanych było w albumach³⁶. Ilustracje na podstawie jego fotografii zamieszczał również Tygodnik Ilustrowany i Wędrowiec³⁷. Zakład fotograficzny Józefa Rudlickiego funkcjonował do roku 1912. W roku następnym zakład ten prowadził Józef Raczek, powołujący się na renomę poprzedniego właściciela³⁸. Dokładnej daty zamknięcia zakładu nie zdołałem ustalić.

Przewodnik po Częstochowie wydany w Warszawie w 1909 roku zamieścił takie ogłoszenie: „Zakład Artystyczno-Fotograficzny egzystujący od roku 1898 Maksymiliana Kohna w Częstochowie ul. Teatralna 13. Wykonywa wszelkie roboty w zakres fotografii wchodzące po cenach przystępnych”. Pierwsze zapisy tego zakładu w dokumentach Magistratu Miasta rozpoczynają się w 1901 roku, od tego czasu opłaca on podatek miejski od działalności fotograficznych¹⁴. Na Wystawie Rolniczo-Przemysłowej w 1909 roku za wystawione tam prace M. Kohn otrzymał Wielki Brązowy Medal przyznany „... za staranne roboty”³⁹. Nie zachowało się wiele zdjęć wykonanych przez jego zakład ale te, które pozostały, mają jedną wspólną cechę - prostotę i staranność kompozycji. Stosował, jak każdy, różne malowane tła i rekwizyty, które na jego zdjęciach doskonale współgrają z fotografowanymi osobami. Jego autorstwa portret Wandy Siemiaszkowej publikował Tygodnik Ilustrowany omawiając występ aktorki⁴⁰. W 1921 roku przed wejściem do zakładu stała szafka reklamowa, w której prezentowano wykonywane fotografie⁴¹. Zakład fotograficzny Maksymiliana Kohna działał do 1924 roku.

Kolejny fotograf to Beniamin Wollenberg. Urodził się 18 maja 1844 roku w Częstochowie i tutaj spędził młodość. Do ksiąg mieszkańców w 1865 roku, gdy miał lat 21, wpisany jest jako kawaler z zawodu fotografista. Mieszkał wtedy razem ze swoją matką, wówczas już wdową, i siostrą Rebeką¹⁸. Samodzielnego zakładu w tych latach nie prowadził. Był szwagrem Moritza Arbusa i prawdopodobnie od niego nauczył się zawodu. (M. Arbus w 1865 roku przyjechał do Częstochowy już jako fotograf i mógł udzielić nauki oraz zatrudnić szwagra w prowadzonym przez siebie zakładzie). Z zapisów w księgach mieszkańców można wywnioskować, że w 1868 roku wyjechał razem z siostrą do miasta Turek¹⁸. Do Częstochowy powrócił jako doświadczony fotograf i otworzył tutaj swój zakład. Po raz pierwszy na listę opłat kanonu został wpisany w 1900 roku¹⁴. Pierwszy adres tego zakładu wymieniony na winietce fotografii to Aleja NMP nr 38. Następnych informacji dostarczają zamieszczone w prasie w 1907 roku ogłoszenia: „Niebywała Nowość!!! Korzystajcie z okazji! Każda osoba fotografująca się w naszym zakładzie otrzymuje »Premjum« bezpłatnie broszkę, szpilkę do krawatu, parę spinek lub brelok ze swoją fotografią. Tuzin wizytowych fotografii tylko Rb. 2 tuzin gabinetowych Rb.5, portret naturalnej wielkości Rb.3,50. Pierwszorzędny zakład artystyczno-Fotograficzny istniejący od 1870 roku B. Wollenberg i s-wie II Aleja 40 Dom Beszla. Uwaga!!! Fryzowanie i czesanie p.p. bezpłatnie.”⁴³. Data powstania 1870 rok może być podana w celu reklamy lub wskazywać na rzeczywisty rok powstania firmy działającej wówczas w innym mieście Następne reklamowe posunięcia zawiera, kolejne ogłoszenie: „Precz z wszelką Blagą. Kto nie chce oszukanym pozostać, kto chce mieć artystycznie wykonanych 13 sztuk wizytowych fotografii za 2 rb., 14 sztuk gabinetowych za 5 rb., oprócz tego otrzyma przepiękny podarunek ze swojej fotografii, jak Broszkę, Szpilkę do krawatu, para spinek lub Brelok niech uda się do zakładu Fotograficznego B. Wollenberg II Aleja 40. Uwaga: Kolorowanie fotografii za darmo czesanie i fryzowanie p.p. darmo...”⁴⁴. Powstaje pytanie: czemu miała służyć tak daleko posunięta reklama? Czy przypadkiem nie maskowała niskiego poziomu świadczonych usług? Na pewno skierowana była trafnie, gdyż zakład rozwijał się znakomicie. W 1912 roku w domu nr. 22 w Alei NMP, tam gdzie poprzednio działał M. Arbus, powstał zakład fotograficzny „Apollo” ogłaszający swoje usługi: „Jedyny na Częstochowę i okolicę pierwszorzędny zakład artystyczno-fotograficzny Apollo po gruntownym odrestaurowaniu urządzony został podług ostatnich wymagań i zaopatrzony w aparat najnowszej konstrukcji i wykonywa wszelkiego rodzaju zdjęcia fotograficzne po cenach możliwie przystępnych. Uwaga dla uczącej się młodzieży jak również dla panów kolejarzy potrzebujących fotografii do dowodów osobistych ustępstwo.”⁴⁵. Właścicielem tego zakładu był Beniamin Wollenbarg. W grudniu 1912 roku firma ogłosiła obniżkę cen na usługi fotograficzne. Do nowo powstałego zakładu poszukiwała ucznia lub uczennicy oraz chłopca na posyłki⁴⁶. Przed Świętami Bożego Narodzenia uprzedziła: „Z powodu zbliżających się świąt Zakład Artystyczno-Fotograficzny pod firmą Apollo II Aleja 22 dnia 25 i 26 bm nieczynny.”⁴⁷. Szeroka reklama przynosiła pożądane skutki, Wollenbergowie prowadzili dwa zakłady fotograficzne, zaś po pierwszej wojnie światowej było to następne pokolenie rodziny. W roku 1919 zakład w Alei NMP nr 40 prowadziła Helena Wollenbarg, a właścicielem zakładu „Apollo” był Maurycy Wollenberg⁴⁸. Dodatkową reklamą były umieszczone przy zakładach szafki, w których prezentowano fotografie⁴¹. Niestety zachowało się tylko kilka zdjęć z obydwu zakładów. Są to typowe zdjęcia rzemieślnicze całych postaci i portrety. Nie odnalazłem żadnych z reklamowanych miniatur fotograficznych. Fotografie zakładu „Apollo” naklejone są na brązowe kartoniki, ozdobione skromną litografią wykonaną przez Śpiewaka w Łodzi oraz tłoczoną tarczą, z monogramem B.W. Po pierwszej wojnie światowej zaczyna być stosowany grubszy papier fotograficzny, który nie wymagał dodatkowego usztywnienia kartonikiem. Litografię na odwrocie zastąpiła zwykła pieczątka z nazwą i adresem firmy. Zakład „Apollo” istniał do 1924 roku⁴². Dłużej funkcjonowała pierwsza firma Wollenbergów. Dokładnej daty jej zamknięcia nie ustaliłem, stało się to na początku lat trzydziestych. Przed rokiem 1925 rodzina urządziła następny zakład fotograficzny. Reklamowało go ogłoszenie: „Portrety z najmniejszych fotografi powiększa do naturalnej wielkości z gwarancją za podobieństwo. Tylko w artystycznym wykończeniu fotografia Stella Aleja 33 naprzeciw poczty.”⁴⁹. Dla wygody klientów zapłatę za wykonane usługi można było uregulować w kilku ratach⁵⁰, a gdy ktoś przed wykonaniem zdjęcia chciał zadbać o swoją fryzurę mógł to zrobić na miejscu gdyż: „... dla wygody Sz. Pań klijentek stale jest przy zakładzie fryzjerka bez przerwy od godz. 9 rano”⁵¹. Wollenbergowie byli właścicielami zakładu „Stella” do 15 października 1940 roku⁵².

W styczniu 1907 roku w Alei NMP nr 18: „Fotografia artystyczna Angielska otwarta została...”⁵³. Specjalnością zakładu stały się szybko wykonywane portrety fotograficzne do dokumentów osobistych: „Dla półpasków bardzo tanio Angielski Zakład Fotograficzny w ciągu 24 godzin wykonywa Fotografię Aleja II nr. 18 gdzie cukiernia W-go Raschikego. Wizytowe 2 rb gabinetowe 5 rb tuzin.”⁵⁴ Jak dochodowe było to przedsięwzięcie świadczy informacja o wydaniu w miesiącu czerwcu 1907 roku 2129 „półpasków”⁵⁵, czyli biletów o 28 dniowym terminie ważności, uprawniających do przekraczania granicy. Szybko rozwijający się zakład obniżył ceny i dodatkowymi obietnicami kusił klientów: „... gdyż tam teraz prócz tych niskich cen otrzyma ładne Premium a mianowicie do 6 wizyt. mat. fotogr. jedną gabinetową kolorowaną do 6 gab. buduarową kolorowaną. Ceny 12 szt. wizy. 2 rb 12 szt. gab. 5 rb. Zakład wykonywa portrety z artystycznym wykończeniem od rb. Zakład wykonywa portrety z artystycznym wykończeniem od rb. 5”⁵⁶.

W 1909 roku w lokalu poprzednio zajmowanym przez E. Dietricha otworzył swój zakład Stanisław Wiśniewski (ur. w 1870 roku). Wymieniony zakład Fotografii Angielskiej pod tym samym adresem prawdopodobnie istniał niezależnie od atelier St. Wiśniewskiego. Na winietkach pierwszych fotografii z jego zakładu umieszczony jest napis „Fotografia St. Wiśniewski dawniej S. Dietrich”, co wskazuje na pewną kontynuację istnienia oraz powołanie się na dobrą opinię dawnej firmy. Na wystawie Przemysłowo-Rolniczej w 1909 roku prezentował wykonane przez siebie portrety²⁴. W roku 1912 oferował zatrudnić chłopca do wykonywania posług w zakładzie⁵⁷. Firma mieszcząca się w budynku nr 18 przy Alei NMP (tam również mieszkał St. Wiśniewski) działała do połowy lat trzydziestych⁵⁸.

Kolejny fotograf to Stanisław Trzciński. Był synem Jana Trzcińskiego, urodził się w 1867 roku⁵⁹. Swój pierwszy zakład fotograficzny otworzył w Warszawie w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Mieścił się on przy „...ul. Żabiej 9 róg placu bankowego”⁶⁰. Był członkiem-protektorem Warszawskiej Kasy Przezorności i Pomocy dla Fotografów⁶¹. Przyjeżdżał często do Częstochowy i fotografował klasztor jasnogórski. Zdjęcia te w formacie ok. 10x14 cm. naklejone na kartoniki składał w albumy poświęcone Jasnej Górze⁶². Na odwrotnej stronie kartonika można przeczytać następujący tekst: „Zakład posiada na składzie wszystkie widoki i wnętrza Jasnej Góry, jak to: główniejsze ołtarze, pamiątki skarbca, obraz i ołtarz cudownej Matki Boskiej Częstochowskiej, zdjęte dokładnie z orginałów przy świetle magnezjowem w różnych formatach, grupy fotograficzne OO Paulinów. Sprzedaje fotografie, każda oddzielnie oraz w albumach kompletnych ozdobnie oprawianych”. Wymienione inne formaty to gabinetowy i wizytowy, innych nie odnalazłem. Cenzura rosyjska wydała pozwolenie na kolportaż tych fotografii 5 marca 1896 roku. St. Trzciński jest autorem prawdopodobnie pierwszej pocztówki przedstawiającej klasztor jasnogórski, wykonanej techniką sklejaną w końcu XIX wieku⁶³. We wrześniu 1901 roku zgłosił wykonane w Częstochowie fotografie oraz sztalugę z pocztówkami do konkursu w dziale Fotografii Zawodowej na warszawskiej Wystawie Fotograficznej w Ratuszu. Jury wystawy przyznało mu patent na Złoty Medal za „...widoki i wnętrza klasztoru, zabytki Skarbca Częstochowskiego i grupy rodzajowe”⁶⁴. Przyznano wówczas 3 złote medale, dwa pozostałe przypadły J. Golcz i J. Mieczkowskiemu. St. Trzciński otrzymał również bardzo pochlebne recenzje prasowe. Fotografię przedstawiającą ekspozycję jego prac na tej wystawie publikował 39 numer tygodnika Sport. W 1907 roku przeprowadził się na stałe do Częstochowy. W lutym Goniec Częstochowski zamieścił pierwsze ogłoszenie jego zakładu: „Zakład Fotograficzny Stanisława Trzcińskiego z Warszawy w Częstochowie ul. Panny Maryji 62. Zakład otwarty codziennie od 9.00-tej rano do 5 pop. w niedz. i święta od 12 rano do 5 pop.”⁶⁵ Od 1907 roku jego „mastierskaja fotograficzeskich kartocziek” figuruje w częstochowskich spisach opłat podatków¹⁴. W 1909 roku wystawił swoje prace na wystawie Przemysłowo-Rolniczej. Został nagrodzony Medalem Srebrnym Dużym przyznanym za: „...wyroby fotograficzne na szkle”²⁹. Ekspozycja jego fotografii prezentowana w Pawilonie Wielkiego Przemysłu składała się ze wspomnianych fotografii na szkle oraz portretów i wydawnictw albumowych²⁴. Nie poprzestał na komercyjnej działalności jaka przynależna była zakładom rzemieślniczym. Jego ciekawą fotografię, wykonany w nocy widok klasztoru jasnogórskiego, opublikował Tygodnik Ilustrowany. W 1907 roku był nakładcą pocztówki przedstawiającej klasztor z nową wieżą, wydanej przez T. Piętkę we Wrocławiu⁶⁷. W 1921 roku jego zakład reklamowały dwa szyldy⁴¹. Działał od początku lat trzydziestych, później prowadzenie zakładu przejęła jego żona Zofia Trzcińska (ur. 1877 roku)⁶⁸. Ostatnie zapisy tego zakładu pochodzą z 193S roku.

W roku 1909 od stycznia do czerwca Goniec Częstochowski zamieszczał takiej treści ogłoszenie: „Nowootworzony Zakład Fotograficzny Wacława Wesołowskiego Aleja II nr 26 róg Teatralnej. Zakład wykonywa wszelkie roboty wchodzące w zakres fotografii w nowym kierunku podług nowoczesnych wymagań po cenach przystępnych”. Zgodnie z wówczas obowiązującym zwyczajem zakład został 26 stycznia poświęcony przez ks. kan. Fulmana. Uroczystość zakończyła uczta, która przeciągnęła się do późnych godzin wieczornych. Ksiądz kanonik wygłosił na niej przemówienie o społecznym i kulturalnym znaczeniu fotografii. Zaproszeni goście zwiedzili zakład: „...zajmuje on parter składający się z pokoju gościnnego, wytwornego saloniku i atelier urządzonego według ostatnich wymagań techniki fotograficznej. Wspaniałe 7 aparatów przeróżnych firm dla najróżnorodniejszych zdjęć począwszy od osób poszczególnych skończywszy na grupach świadczy o zamożności zakładu którego właściciel od 15 lat poświęca się sztuce fotograficznej”⁶⁹. Niestety nie udało się ustalić, gdzie wcześniej pracował Wacław Wesołowski. W tym samym roku na Wystawie Przemysłowo-Rolniczej w Pawilonie Wielkiego Przemysłu W. Wesołowski eksponował zgłoszone do konkursu prace fotograficzne i portrety²⁴. Jury wystawy przyznało mu: „za czystą i porządną robotę...” Medal Srebrny Mały39. Podczas trwania wystawy ukazało się w lokalnej prasie ogłoszenie: „Zakład Artystyczno-Fotograficzny W. Wesołowskiego II Aleja 26 sprzedaje własnego wydania piękne albumy z widokami Jasnej Góry i Częstochowy które można kupować na wystawie w pawilonie wielkiego przemysłu Kabina nr 7 lub w parku Kantor Gazety Częstochowskiej”⁷⁰. W. Wesołowski fotografował również samą wystawę. Zachowało się 20 pocztówek z jego fotografii, wydanych w Warszawie nakładem braci Rzepkowicz. Przedstawiają one poszczególne pawilony oraz widoki ogólne całej wystawy. W 1910 roku W. Wesołowski fotografował jasnogórskie uroczystości koronacji obrazu Matki Boskiej. Zdjęcia te opublikował Tygodnik Ilustrowany⁷². Odnalezione fotografie świadczą o rzeczywiście doskonałych umiejętnościach technicznych autora. Jest wśród nich wiele udanych portretów w formacie wizytowym i gabinetowym, wspaniale upozowanych grup fotograficznych w atelier i plenerze, są zdjęcia w większych formatach. Wszystkie klejone na kartoniki z jednakowym wzorem litograficznym. W 1912 roku Goniec Częstochowski zamieścił ogłoszenie: „Do zakładu fotograficznego W. Wesołowskiego potrzebny na praktykę inteligentny młody człowiek”. O dalszej działalności świadczy datowanie w 1913 roku tabela⁷⁴, później ślad się urywa. Przypuszczalnie był to ostatni rok jego działalności. Wykazy adresów z 1914 roku nie wymieniają jego zakładu⁷³.

Do wymienionych zakładów dopisać należy jeszcze trzy, o których zachowało się niewiele informacji. Pierwszym jest zakład fotograficzny pod nazwą „Rembrant”, mieścił się w Alei NMP nr 7. Jego właścicielem był Hendel Szmulewicz urodzony w 1887 roku, mieszkający przy ulicy Warszawskiej 30. Przedstawił swoje fotografie na Wystawie Przemysłowo-Rolniczej w 1909 roku¹⁴, stąd pochodzi pierwsza informacja o jego działalności. Następnie utrzymana jest ciągłość datowania firmy do roku 1935⁶⁸. W następnych latach zakład ten prowadził Lewek Szmulewicz (ur. 1893 roku), mieszkający przy ul. Warszawskiej 32. Zatrudniał on jednego pracownika⁷⁶. Reklamie służyła duża gablota, w której wystawiono firmowe fotografie⁴¹.

Następnym jest zakład fotograficzny działający przy redakcji gazety „Dzwonek Częstochowski”. Informacje o nim pochodzą z 1906 roku, w którym Tygodnik Ilustrowany zamieścił reportaż wykonany przez zakład z uroczystości poświęcenia odbudowanej wieży klasztoru jasnogórskiego⁷⁷. Inne informacje stwierdzają istnienie tego zakładu w 1909 roku⁷⁰.

Ostatnim jest zakład „Moderne” prowadzony przez p. Horowicza, o którego istnieniu wspomina Goniec Częstochowski w 1912 roku⁷⁹.

W początkowym okresie swojego istnienia zakłady fotograficzne podlegały takim samym prawom, jakie obowiązywały drukarnie. Ich właściciele, zgodnie z okólnikiem MNW z 4 listopada 1862 roku, musieli posiadać pozwolenie naczelnika guberni oraz świadectwo na prawo sprzedaży w zakresie podjętej działalności. Wymagane było również zaświadczenie o prawomyślności wobec władz26. Później zgodnie z instrukcją z dnia 28 listopada 1898 roku zatwierdzoną przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Skarbu, zakłady fotograficzne klasyfikowane były jako przedsiębiorstwa przemysłowe. Wymieniona instrukcja uprawniała miejscowe magistraty do wydawania patentów na prawo prowadzenia przemysłu i handlu. Właściciel zakładu zobowiązany był corocznie wykupić patent stosowny do charakteru i wielkości swojego przedsiębiorstwa, oraz opłacić kanon czyli podatek miejski od prowadzonego procederu. Do opłaty za patent doliczano 30% dodatek. Opłata za patent wraz z dodatkiem wpłacana była do kasy powiatowej na rachunek skarbu - opłata zasadnicza i funduszów specjalnych - wspomniana nadpłata. Kanon opłacany był w kasach miejskich Magistratu. Przedsiębiorstwa przemysłowe podzielono na osiem kategorii. Zakłady fotograficzne zaliczane były do kategorii ósmej (klasy najniższej) wielkości i w kwestii opłat traktowane jako przedsięwzięcie rzemieślnicze tej klasy⁸⁰. Organizacyjna przynależność do rzemiosła wynikała tylko i wyłącznie z dobrowolnej deklaracji prowadzącego zakład. Wśród członków częstochowskich organizacji rzemieślniczych omawianego okresu nie odnaleziono żadnych nazwisk fotografów81. Nie utworzyli oni również własnego odrębnego stowarzyszenia. Podawane w ogłoszeniach godziny otwarcia zakładów regulowane były rozporządzeniem Gubernatora Piotrkowskiego, zatwierdzonym 24 listopada 1906 roku postanowieniem Rady Ministrów. Dotyczyło miast: Będzin, Sosnowiec i Częstochowa, wydane zostało: „dla zabezpieczenia odpoczynku pracującym...”. Brzmiało: „...1. dni powszednie od 1 marca do 1 listopada od godz. 7 rano do 7 wieczorem od 1 listopada do 1 marca od godz. 8 rano do 8 wieczorem. B. Niedziele i Święta - wzbroniona jest w pierwsze dni Świąt Wielkiej Nocy, Św. Trójcy i Bożego Narodzenia, dozwolona jest w niedziele i inne (15 dni) w godz. 10-17, pozostawia się prawo przerwy niemniejszej od dwu godzin.”⁸². Był to podany oczywiście maksymalny czas pracy, który w praktyce mógł być krótszy. Rozporządzenie pozwalało fotografom wyznania mojżeszowego pracować w dni świąteczne z zastrzeżeniem niezatrudniania w te dni pracowników chrześcijan. Gdy w czasie świąt ustalano inny czas pracy niż w niedziele, to stosowną informacją w prasie uprzedzano klientów.

2.2. Fotografia zawodowa w latach 1914-1939

Okres od lat pierwszej wojny światowej i początku niepodległości państwa polskiego to czas zmian kształtu fotografii, wyodrębniony ze względu na zupełnie inne jej funkcjonowanie. Okres ten obfituje w różnorodne formy działalności fotograficznej, poszerzył się znacznie zakres jej zastosowania, trafiła do wielu dziedzin życia. Dzięki znacznemu postępowi technicznemu i ulepszeniu technologii procesu, fotografowanie stało się łatwiejsze i ogólnie dostępne. Zwiększyła się liczba fotografujących. Z tej licznej grupy amatorów wyłonili się szczególni jej miłośnicy, jednostki mające większe aspiracje i pragnące aparatem fotograficznym zapisać i zinterpretować otaczający ich świat. Dawna zawodowa i amatorska fotografia mająca znaczenie artystyczne, uzyskała dzięki nim silne wsparcie. Duże było również grono fotografujących tylko dla własnej przyjemności. Jeżeli przyjmiemy, że poprzednie lata należały głównie do fotografii zawodowej, tak w tym okresie rozpoczyna się era masowego fotografowania.

Następuje wyraźna zmiana roli zakładów fotograficznych. Prace przez nie wykonywane ulegają znacznej unifikacji. W dalszym ciągu w atelier wykonywano portrety i różne zdjęcia okolicznościowe lecz zapotrzebowanie teraz znacznie się zwiększyło. Utrwalił się rytuał wykonywania zdjęcia w dniu ślubu czy pierwszej komunii świętej. Stworzyło to typowe okolicznościowe wizyty u fotografa, wpłynęło na znaczne ujednolicenie metod pracy. Ponadto zakłady wykonywały masowo fotografie legitymacyjne i dowodowe, przy których obowiązuje określona poza i sposób ujęcia wizerunku. Zakres świadczonych usług został rozszerzony o wykonywanie laboratoryjnej obróbki prac amatorskich. Powstały pracownie specjalizujące się tylko w takiej działalności. W okresie tym powstało wiele zakładów fotograficznych. Prace ich są odzwierciedleniem istniejącego wówczas stereotypu pojmowania fotografii atelierowej realizowanej na konkretne zapotrzebowanie społeczne.

Reprezentatywnym dla tego okresu jest najprężniej wówczas działający zakład fotograficzny Franciszka Zgóreckiego. Jego właściciel był synem Karola Zgóreckiego. Urodził się w 1895 w Łowiczu. Zainteresowanie fotografią skłoniło go do podjęcia pracy w warszawskim zakładzie fotograficznym B. Mieszkowskiego. Tam otrzymał staranne przygotowanie zawodowe. Przybył do Częstochowy już jako samodzielny fotograf w 1914 roku. Nabył wówczas zakład od Wacława Wesołowskiego. W kilka lat później urządził swoją nową pracownię po lewej stronie podwórza posesji nr 29 przy Alei NMP⁸³. Tam notowały go spisy przeprowadzone w 1919 roku⁴⁸. Mieszkał pod tym samym adresem. Wyposażony w altanę do fotografowania przy świetle dziennym, zakład początkowo prowadził samodzielnie, stopniowo zatrudniając pracowników. Przy opracowywaniu negatywów pracował retuszer, a kasjerka była osobą dodatkowo odpowiedzialną za przyjmowanie zleceń i wydawanie gotowych prac. W ciemni pomagali uczniowie oraz dorywczo zatrudniani pracownicy. Zdjęcia wykonywał osobiście właściciel i szef zakładu. W materiały fotograficzne F. Zgórecki zaopatrywał się w Składzie Aptecznym M. Neufelda. Wśród zachowanych zdjęć wykonanych w atelier F. Zgóreckiego przeważają popularne wówczas portrety, są one najlepiej opracowane. Przykładem może być wykonany w 1927 roku album zawierający 168 portretów pracowników Magistratu ofiarowany przez nich 19 marca dr. Józefowi Marczewskiemu, prezydentowi miasta⁸⁴. Portretowanie było specjalnością zakładu. W ogłoszeniach reklamowych oprócz zdjęć ślubnych, grupowych i legitymacyjnych specjalnie wyróżnione są portrety „Czarne, sepia i w naturalnych kolorach”⁸⁵. Na początku lat trzydziestych cena portretu w formacie 9x14 cm (6 sztuk) wynosiła 6 zł, później obniżona została do zł 4. Zestaw zdjęć legitymacyjnych kosztował 1,20 zł. Standardową wielkością fotografii był format pocztówki - 9x14.

Zakład wyposażony był w kilka typów kamer atelierowych różnych formatów. Większymi wykonywano zdjęcia grupowe i niektóre fotografie ślubne. Do pracy w terenie służyła kamera przenośna, zastąpiona później aparatem fotograficznym na błonę zwojową. Franciszek Zgórecki jest bowiem autorem wielu zdjęć reporterskich zamieszczanych w czasopismach. Zestaw zdjęć sygnowanych jego nazwiskiem ze zbiorów agencji fotograficznej, działającej w Krakowie przy czasopiśmie Światowid, przechowuje Archiwum Dokumentacji Mechanicznej⁸⁶. O lokalizacji zakładu informował szyld oraz dwie szafki z wystawionymi w nich fotografiami, umieszczone w bramie posesji41. Zakład ten istnieje do dziś. Po śmierci F. Zgóreckiego w 1967, prowadzenie zakładu przejęła jego córka Janina Zielińska.

W latach pierwszej wojny światowej otwarty został zakład fotograficzny w posesji nr 6 Alei NMP48. Pierwszym jego właścicielem był Herszlik Edelist urodzony w 1892 roku, mieszkający w Częstochowie w Alei NMP nr 3042. Przed zakładem umieszczone były dwie szafki reklamujące fotografie tam wykonane41. H. Edelist był również kierownikiem spółki Majlecha Wajskopfa i Arona Icka Welgrina, pod firmą „Foto Expres”, zawartej w celu eksploatacji automatu fotograficznego do zdjęć ekspresowych, umieszczonego w lokalu przy Al. Wolności 2/6. Spółka rozpoczęła działalność w 1932 roku i działała rok⁸⁷. Później wspomniany automat był własnością tylko M. Wajskopfa⁶⁸. Powróćmy do zakładu fotograficznego w Alei NMP nr 6. Od 1935 roku prowadził go Aron Kajman⁶⁸, a w 1939 właścicielem jego był Zajnwel Biber⁶⁸. który wcześniej, od początku lat trzydziestych prowadził zakład przy ul. Kościuszki nr 10W 1939 roku A. Kajman otworzył pracownię fotograficzną w Alei NMP nr 22⁸⁸.

27 listopada 1919 roku Magistrat miasta Częstochowy otrzymał podanie następującej treści: ,,Będąc fachowym fotografistą od lat kilkunastu starałem się udoskonalić w tym kierunku nie tylko w kraju ale i zagranicą. Obecnie mam zamiar otworzyć zakład fotograficzny pod firmą własną w Częstochowie przy ulicy II Alei nr 16 i w tym celu ośmielam się zwrócić z uprzejmą prośbą do Magistratu m. Częstochowy o udzielenie mi odpowiedniego pozwolenia na otworzenie tego zakładu. Z głębokim poważaniem Paweł Nowak”. W dniu 14 stycznia 1920 roku po zapoznaniu się z protokołem lustracji lokalu przez komisję sanitarno - techniczną władze miejskie w osobach prezydenta oraz ławnika miejskiego wydały wymagane zezwolenie⁸⁹. Swój pierwszy zakład fotograficzny Paweł Nowak urządził w oficynie stojącej na podwórzu posesji nr 16 przy Alei NMP. Składał się z trzech pomieszczeń: poczekalni (wymiar 6x5,40 m), sali zdjęć (7,80x5,50 m) oraz pracowni (5,50x5,20 m). Kim był Paweł Nowak i gdzie nauczył się zawodu, bliżej nie wiadomo. Cytowany zestaw dokumentów nie zawiera żadnych świadectw nauki. Wiadomo, że urodził się w 1892 roku, był wyznania mojżeszowego, mieszkał początkowo przy ul. Strażackiej 12, później w Alei NMP nr 35⁹⁰. Drogę do zakładu wskazywały dwa szyldy, a fotografie w nim wykonywane prezentowano w wystawionej reklamowej szafce⁴¹. Zakład przez siebie założony prowadził do 1935 roku.

W 1936 roku właścicielami zakładu w Alei NMP 16 byli M. i A. Skępscy⁹¹, a w roku 1938 prowadził go Zygmunt Skowerski (urodzony w 1884 roku). Jego specjalnością były fotografie na porcelanie. Koncesję rzemieślniczą na wykonywanie zawodu fotografa Z. Skowerski uzyskał na początku lat trzydziestych. Pracował wówczas jako fotograf, mieszkając przy ul. Rocha 58⁶⁸. Zakład ten istnieje do dziś⁹³.

Kolejnym fotografem był Władysław Majchrowski. Urodził się w 1880 roku, we wsi Tarnawa (okolice Ojcowa). Do Częstochowy przybył z końcem XIX wieku i podjął pracę w Fabryce Papieru. Tu dzięki swojemu przełożonemu, fotoamatorowi, poznał technikę fotografii. Zainteresowanie fotografią było na tyle silne, że zdecydowało o jego dalszym życiu. Pierwsze samodzielne kroki zawodowego fotografa stawiał w Częstochowie, pracownię urządził w domu swoich teściów przy ul. Marysi 1 na Zawodziu. Pracował tam krótko. Z powodu małej ilości zamówień wyjechał do Brzeska Nowego, gdzie fotografując wojsko rosyjskie został posądzony o szpiegostwo i uwięziony. Lata pierwszej wojny światowej spędził w Moskwie, po zwolnieniu z więzienia pracował w jednym z moskiewskich zakładów fotograficznych. Do kraju powrócił w 1918 roku, początkowo do Brzeska Nowego, a później do Częstochowy⁹⁴. Tu w 1924 roku otworzył zakład fotograficzny przy ul. Krakowskiej nr 49⁴². Była tam altana do wykonywania zdjęć przy świetle dziennym. Specjalnością zakładu były zdjęcia ślubne i zbiorowe⁹⁵. W. Majchrowski zapoczątkował również tradycje fotograficzne w swojej rodzinie. Jego synowie: Roman, Jan, Tadeusz, Stanisław oraz córka Anna zostali zawodowymi fotografami, zdobywając wiedzę i praktykę zawodową pod kierunkiem ojca otworzyli później własne zakłady fotograficzne⁹⁶. Władysław Majchrowski zmarł w 1971 roku.

W roku 1929 otwarty został zakład fotograficzny „Foto - Sztuka”. Mieścił się w Alei NMP nr 12, jego właścicielem był urodzony w 1905 roku Abracham Gryngras90. Specjalnością tego zakładu było portretowanie. Posługiwał się nawet specjalną pieczątką, gdzie prócz nazwy firmy dopisane było „Atelier Portretowe”. Wielu samodzielnych później rzemieślników fotografii stawiało pierwsze kroki w nauce zawodu jako uczniowie firmy „Foto - Sztuka”. W roku 1930 naukę pobierał tu Idei Jakubowicz (ur. 1915 r.) oraz Irena Ciochówna (ur. 1912 r.)⁹⁷.

Następnym zakładem była otwarta w 1935 roku: „Chrześcijańska Fotografia Nowoczesna »Enrico« II Aleja 35 wykonuje zdjęcia: ślubne, pocztówkowe, do dowodów, portrety, zbiorowe i indywidualne oraz wszelakie prace wchodzące w zakres fotografii amatorskiej. Ceny bardzo niskie wykonanie artystyczne.”⁹⁸. Kartę rzemieślniczą na prowadzenie tego zakładu uzyskał 28 listopada 1935 roku Henryk Baruch (urodzony w 1900 roku)⁶⁸.

Oprócz wymienionych w latach 1914-1939 istniały zakłady fotograficzne L. Kohna, H. Szmulewicza, St. Trzcińskiego, St. Wiśniewskiego oraz dwa zakłady prowadzone przez Wollenbergów, wszystkie opisane w poprzednim podrozdziale. Otwartych zostało w latach trzydziestych również kilka innych firm. Tutaj wymieniłem tylko te najbardziej charakterystyczne, mogące wywierać pewien wypływ na kształt częstochowskiej fotografii zawodowej. Pominąłem istniejące krótkotrwale i te, których działalność nie zasługuje na szczególną uwagę ze względu na przeciętny poziom świadczonych usług. Dla uzyskania pełnego obrazu, wszyscy fotografowie częstochowscy zostali wymienieni w wykazie znajdującym się w aneksie.

Zakłady fotograficzne w tych latach rozpoczynały swoją działalność po uzyskaniu zgody władz miejskich. W dalszym ciągu obowiązywało coroczne wykupienie odpowiedniego patentu i opłacenie podatku miejskiego. Przynależność do rzemiosła była dobrowolna. Dopiero wydana w 1927 roku ustawa przemysłowa uznała zawód fotografa za rzemiosło i równocześnie wymagała świadectwa wyszkolenia. Jednak Magistrat Częstochowy w latach 1925-1927 w wykazie zarejestrowanych rzemieślników wymienia jednego fotografa⁹⁹.

W rejestrze rzemieślników sporządzonym 10 września 1928 roku figuruje dwóch fotografów z adnotacją „nie posiada dyplomu cechowego”.¹⁰⁰ Masowa przynależność rzemieślnicza ma miejsce dopiero w latach trzydziestych, lecz i wtedy nie są rejestrowane jako przedsięwzięcia rzemieślnicze pracownie świadczące usługi dla amatorów fotografii oraz nie rejestrują się wszyscy fotografowie pracujący poza atelier. Nie powstała również odrębna organizacja cechowa fotografów. Przynależność do organizacji rzemieślniczych traktowana była jako niepotrzebna. Jedynym fotografem należącym do (noszącego wówczas nazwę) Okręgowego Stowarzyszenia Rzemieślniczego był Władysław Majchrowski, który opłacał składki w tej organizacji od listopada 1933 roku do czerwca 1934 roku¹⁰¹. Również Żydowska Rezursa Rzemieślnicza nie notowała wśród swoich członków fotografów⁹⁹. Mogły ich zatem łączyć tylko więzi nieformalne.

Ważnym wydarzeniem był Zjazd Fotografów Zawodowych z całej Polski, który odbył się w Częstochowie w lipcu 1938 roku¹⁰². Zorganizowany został staraniem Cechu Fotografów Chrześcijan miasta Warszawy.

W pierwszym dniu zjazdu 9 lipca, dniu patronki fotografów św. Weroniki, odbyła się uroczysta msza na Jasnej Górze, na której przeor ksiądz Motylewski dokonał poświęcenia pierwszego sztandaru fotografów chrześcijan. Uczestnicy zjazdu złożyli wotum przed obrazem Matki Boskiej. Zakończony został ten dzień uroczystą akademią. W drugim dniu trwały obrady poświęcone sprawom zawodowym, mówiono głównie o podniesieniu poziomu fotografii rzemieślniczej oraz o przeciwstawieniu się konkurencji fotografów niezawodowych. Trudno oceniać, jaki wpływ miał zjazd na postawy częstochowskich fotografów. Miejscowy cech fotograficzny powstał dopiero w 1942 roku¹⁰³.

3. Fotografowanie fotografii wśród mieszkańców Częstochowy

3.1. Kontakty mieszkańców miasta z fotografią

Fotografia wykonywana przez zakłady fotograficzne znalazła stałe miejsce w domach częstochowskich rodzin. Trafiała głównie do albumów, gdzie ją i dziś znajdujemy, ale także oprawiona w ramki zawieszana była na ścianach lub eksponowana w widocznych miejscach. Pozowanie do portretu fotograficznego wymagało znacznie mniej czasu niż do typowego portretu malarskiego, także różnica ceny miała swoje znaczenie. Posiadanie własnego wizerunku było atrybutem nobilitacji społecznej. Takie też źródło miały rozmaite tablau i zbiorowe fotografie pracowników urzędów i innych organizacji. Z wykonanej fotografii małego formatu można było później zamówić duże portretowe powiększenie lub zlecić wykonanie malarskiego portretu. Ogłoszenia o wykonywaniu takich usług ukazywały się w częstochowskiej prasie¹⁰⁴. Dużym powodzeniem cieszyły się różne albumy fotograficzne lub pojedyncze zdjęcia przedstawiające inne strony kraju. Z biegiem czasu zastąpiły je pocztówki fotograficzne. Nabycie ich nie było problemem. W Częstochowie w 1914 roku, działał hurtowy skład pocztówek, wydawnictw krajowych i zagranicznych, pod znaną firmą M. Baumert¹⁰⁵. Albumy na fotografie sprzedawały sklepy z artykułami papierniczymi.

Po raz pierwszy zorganizowana forma prezentacji fotografii miała miejsce podczas trwania Wystawy Przemysłowo-Rolniczej, otwartej 5 sierpnia 1909 roku¹⁰⁶ Organizacyjnie wzorowana na innych europejskich wystawach tego typu, była wydarzeniem ukazującym całość polskiego dorobku cywilizacyjno-kulturowego. Była następną po wystawie warszawskiej w 1861 roku, a rozmiarami swoimi przewyższała wszystkie, które miały dotychczas miejsce. Powstała z inicjatywy i funduszów prywatnych z nieznaczną tylko subwencją rządową. Stworzyła okazję prezentacji osiągnięć polskiego przemysłu, jego dorobku i możliwości myśli technicznej. Pokazywała stan gospodarki rolnej, starała się wytyczyć pożądane kierunki jej rozwoju. Osobny dział poświęcony został szkolnictwu prócz tego specjalne miejsce miał pawilon sztuki, w którym zorganizowano wystawę malarstwa polskiego. Imprezy towarzyszące ukazywały kulturę ludową¹⁰⁷. W grupie VIII i XX działu D wystawy zaprezentowane zostały fotografie zgłoszone do konkursu przez profesjonalistów. Przewodnik po wystawie zawiera listy uczestników oraz dostarcza o nich dodatkowych danych²⁴. Warszawski Zakład Artystycznej Fotografii „Świteź” prowadzony przez Franciszka Kowalewskiego wystawił fotografie we własnej hali. W przewodniku podał sumę 15.000 rubli kapitału zakładowego i przybliżony obrót roczny 25.000 rubli rocznie. Na mocy umowy z komitetem organizacyjnym wystawy firma ta posiadała wyłączne prawo fotografowania osób na terenie tej wystawy¹⁰⁸. Większa grupa fotografów prezentowała swe prace w Pawilonie Wielkiego Przemysłu. Tam Czesław Kulewski wystawił „własne portrety i fotografie artystyczne, reprodukcje, zdjęcia techniczne, rodzajowe oraz najlepszy rodzaj zdjęć przy świetle sztucznym”. Jego warszawski zakład zatrudniał ośmiu pracowników. Papiery i klisze sprowadzał z zagranicy. Fotografie na porcelanie przedstawił Stefan Weber z Warszawy. Następny uczestnik to Antoni Piotrowski. Roczny obrót jego łódzkiego zakładu wynosił 14.000 rubli, zatrudniał ośmiu pracowników. W czasie trwania wystawy dokonał na jej terenie szeregu zdjęć, które zebrał w „Album widoków z wystawy częstochowskiej” i wydał własnym nakładem¹⁰⁹. Na wystawie swoje fotografie przedstawił także Ignacy Męcik, prowadzący zakład w Zawierciu. Spośród częstochowskich fotografów udział wzięli: Maksymilian Kohn, Henryk Szmulewicz - właściciel zakładu „Rembrant”, Stanisław Trzciński Wacław Wesołowski, Stanisław Wiśniewski oraz w Pawilonie Rękodzieł Moritz Arbus i Stanisław Rudlicki. Ponadto swoje fotografie wystawiali amatorzy¹⁰¹. Jury konkursu fotograficznego obradowało 31 sierpnia i 1 września, i podsumowało swoją ocenę następującym komunikatem: „Członkowie sądu w osobach pp ks W. Kirchnera (przewodniczący) J. Smolżyckiego (sekretarz) Mariana Zarembskiego, art. mai. Szczyglińskiego po obejrzeniu eksponatów w dziale fotograficznym przyznali nagrody następujące:

1. Medal Zloty S. Szalaiowi z Warszawy za diapozytywy.

2. Medale Srebrne duże Cz. Rulewskiemu w Warszawie, za starannie wykończone portrety i udane pejzaże. Trzcińskiemu w Częstochowie za wyroby fotograficzne na szkle jako specjalny dział przemysłu fotograficznego. Jadwidze Kępińskiej, amatorce, b. uczennicy szkoły fotografii artystycznej ks. Kirchnera - za zdjęcia artystyczne.

3. Medal srebrny maty W. Wesołowskiemu w Częstochowie za czystą i porządną robotę.

4. Medale brązowe wielkie: Firmie „Świteź” za wnętrza. M. Kohnowi w Częstochowie za staranne roboty.

5. Medal brązowy mały Stefanowi Weberowi - za specjalne wiecznie trwale fotografie na porcelanie”³⁹.

Nie było to wydarzenie o wielkiej randze artystycznej, ale na pewno przyczyniło się do upowszechnienia fotografii i jej szerszego rozumienia. Tym bardziej, że poza działem fotograficznym wielu wystawców dla dokładniejszego zobrazowania swej działalności, pokazania zakładów i fabryk, których przecież w całości nie mogli przenieść na wystawę, posłużyło się fotografią. Można było zobaczyć na wystawie zdjęcia szkół, szpitali, mieszkań i fabryk, fotograficzne opowiadania o pracach prowadzonych przez różne przedsiębiorstwa. W dziale czeskim, Czeski Związek Krajowy dla Popierania Zwiedzania Królestwa Czeskiego Przez Cudzoziemców, przedstawił fotografie Pragi i innych miejscowości, do których zapraszał²⁴. Mieszkańcy miasta mieli więc możliwość szerokiego kontaktu z fotografią pełniącą różnorakie funkcje.

Wystawa zapoczątkowała również prezentację fotografii reporterskiej. Zdjęcia z jej otwarcia, ważniejszych wydarzeń mających tam miejsce, imprez towarzyszących, były prezentowane w witrynie kantoru redakcji Gazety Częstochowskiej¹¹¹. Od tej pory fotografie uroczystości i wydarzeń z życia miasta były tak przedstawiane. Zwiększało to zawartość przekazu słownego i pozwalało mieszkańcom zobaczyć opisywane wydarzenia. Taki sposób prezentacji bieżącej fotograficznej kroniki miasta był nieregularnie stosowany do czasu rozpoczęcia publikacji zdjęć bezpośrednio na łamach miejscowych gazet. Czasami też fotografię zastępował film¹¹².

Z początkiem XX wieku fotografia poza miejscem w prywatnym albumie zaczyna być wymagana w różnego rodzaju dokumentach służących identyfikacji osób. Na jej odwrocie znajdujemy potwierdzenie tożsamości sfotografowanej osoby opatrzone pieczęcią odpowiednich władz. Stopniowo fotografia wkracza do dokumentów. Budzi to liczne sprzeciwy 1907 grudzień „W dniu b.b.m. wszyscy pracownicy kolejowi stacja Częstochowa W. W. uchwalili nie składać swoich fotografii zarządowi kolejowemu przy otrzymywaniu biletu wolnego przejazdu bo ich to naraża na niepotrzebne koszta¹¹³. Lecz już w 1909 roku bilety wielokrotnego wstępu na teren Wystawy Przemysłowo-Rolniczej musiały być zaopatrzone w fotografie. Wykonywała je wówczas firma „Świteź” wspierana przez zakład fotograficzny przy redakcji Dzwonka Częstochowskiego. Cena jednej fotografii wynosiła 25 kopiejek.¹¹⁴. W fotografię musiały być zaopatrzone paszporty oraz popularne wówczas półpaski czyli bilety o dwudziestoośmiodniowym terminie ważności uprawniające do wielokrotnego przekraczania granicy. Dokumenty osobiste z fotografią ich właścicieli upowszechniły w 1915 roku niemieckie władze okupacyjne: „Na mocy rozporządzenia naczelnego wodza na wschodzie z dnia 9 czerwca 1915 roku zaprowadzony jest powszechny przymus paszportowy, wobec którego wszystkie osoby ponad lat 15 winny posiadać paszporty z fotografiami. Celem przeprowadzenia powyższego rozporządzenia czynne będą w Częstochowie urzędowe Komisje, które będą dokonywały fotografowania i jednocześnie wydawania paszportów. Zwracając uwagę na kary zapowiedziane w & 10 powyższego rozporządzenia wszystkie osoby ponad lat 15 obowiązane są stawić się w tym celu w Muzeum Przemysłu Ludowego w Parku powystawowym według następującego porządku: Dziś w niedzielę 19 września o godz. 1 po połud. ulica Nowa: o godz. 3 po poł. ul. Mickiewicza... [] Częstochowa dnia 15 września 1915 Niemiecki Zarząd Cywilny Naczelnik Powiatu Bredi”¹¹⁵. Takim to trybem wprowadzono paszporty. Wspomniane komisje przybyły do Częstochowy 15 września¹¹⁶, każda składała się z 7 osób wojskowych, 4-5 cywilnych pisarzy, 1-2 fotografów. Poza wydawaniem paszportów fotografowano miasto, budynki i wnętrza fabryk. Gała akcja wydawania wszystkim paszportów, a w 1915 roku Częstochowa liczyła 84.847 mieszkańców¹¹⁷, została zakończona 2 października. Było to znaczące wydarzenie dla upowszechnienia fotografii. W okresie międzywojennym zaopatrzone w fotografię były, począwszy od legitymacji szkolnych, wszystkie dokumenty tożsamości.

Zasługi w upowszechnianiu fotografii ma Częstochowski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Na organizowanych przez nie spotkaniach zaproszeni prelegenci często uzupełniali swoje opowiadanie pokazywanymi fotografiami lub diapozytywami. Dzięki temu można było poznać jej duże możliwości informacyjne a także funkcję dydaktyczną, jaką fotografia zaczęła spełniać dzięki takiemu zastosowaniu. Odczyty zapoczątkowały też zainteresowanie polską fotografią krajoznawczą tak później typową i popularną.

W podobny sposób korzystał z fotografii Częstochowski Oddział Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Zgromadził on w swoich zbiorach w roku 1906 kolekcję około 1500 przeźroczy¹¹⁸.

3.2. Fotografia amatorska

Fotografią od początku jej obecności w Częstochowie interesowali się nie tylko profesjonaliści. Jej popularność, codzienny kontakt z działalnością zakładów fotograficznych, skłaniał do sięgnięcia po kamerę fotograficzną i własnych prób w tej dziedzinie. Zainteresowanie budziły pojawiające się nowe technologie procesu fotograficznego. Niestety o pierwszych amatorskich, jak je dziś nazwiemy - przygodach fotograficznych - możemy wnioskować tylko z pośrednich informacji o istniejących warunkach dla jej istnienia. Pierwsze takie wiadomości zawiera pamiętnik Stanisława Nowaka. Pisze on o zebraniach urządzanych z inicjatywy dr. Władysława Biegańskiego w różnych prywatnych domach. Miały one pewnego rodzaju naukowy charakter, każdorazowo jeden z uczestników miał przygotować odczyt. Odbyło się osiem takich zebrań. Na jednym ze spotkań inż. Pawłowicz mówił o fotografii barwnej. Miało to miejsce w pierwszej połowie 1903 roku¹¹⁹. W pamięci St. Nowaka pozostał jeszcze jeden fotoamator, pracujący jako urzędnik kolejowy, Feliks Kwaśniewski, sporządził on barwne przeźrocza, które cieszyły się dużym zainteresowaniem. Wspomnienia o nim pochodzą z 1906 roku¹²⁰.

W roku 1907 Zakład Elektromechaniczny i Optyczny Władysława Lewińskiego anonsował w prasie sprzedaż aparatów fotograficznych¹²¹. Inny Zakład Optyczny J. Komorowskiego informował, że prowadzi wszelką reperację aparatów fotograficznych¹²². Znaleźć można również ogłoszenia prywatnych osób. Pierwsze o sprzedaży aparatu fotograficznego pochodzi z 1907 roku¹²³. Następne z roku 1909: „Fotograficznych aparatów z przyborami jeszcze kilka sprzedam, niżej ceny kosztu...”¹²³, w 1918 roku: „Kupuję aparaty fotograficzne używane i nowe...”¹²⁴. Klisze, papiery i odczynniki fotograficzne można było kupić w Składzie Materiałów Aptecznych i Farb Wacława Orła w Alei NMP nr 46¹²⁵ oraz w Składzie Aptecznym M. Neufelda w Alei NMP nr 10¹²⁶. W 1909 roku otworzył Zakład Optyczny w Alei NMP nr 16 Karol Soczek¹²⁷. Urodził się 14 stycznia 1883 roku w Kielcach, tam jego ojciec również Karol, prowadził Zakład Mechaniczno-Optyczny przy ul. Dużej, sprzedający i naprawiający aparaty i przybory fotograficzne. Pracując razem z ojcem nauczył się zawodu i poznał możliwości handlu materiałami fotograficznymi. Taki sam profil działalności miał jego częstochowski zakład. Oprócz podstawowej pracy warsztatu optycznego zaopatrywał mieszkańców miasta w materiały i wszelki sprzęt fotograficzny. Zaspokajał potrzeby profesjonalistów i amatorów. Można tam było kupić polskie papiery fotograficzne z wytwórni Piotra Lebiedzińskiego, jak i zagraniczne papiery celoidynowe, różnej produkcji klisze negatywowe. Na składzie było zawsze kilka aparatów fotograficznych różnych typów, w tym zakresie realizowane były również specjalne zamówienia klientów¹²⁸. W 1912 roku oferowano nawet kinematografy¹²⁹. Asortyment z biegiem lat był wzbogacany o różne nowości. Amatorzy mogli zakupić skrzynkowe aparaty Kodaka i Agfy lub modele bardziej doskonałe tych samych firm. Sprzedawano również sprzęt produkowany przez firmy Meyera, Voiflndera oraz lustrzanki Leica. Ceny wynosiły od 25 do 440 złotych. Dla bardziej zaawansowanych amatorów i pracowni zawodowych polecano powiększalniki w cenie 150-250 zł, „ramki z urządzeniami do krycia brzegów powiększeń fotograficznych” kosztujące od 30 do 40 zł, produkowane przez Fabrykę Przyrządów Mierniczych Jana Bujaka we Lwowie. Zawodowym fotografom oferowano kamery Daguerre formatu 24x30 cm, oraz pięć typów kamer Maddox formatu 13x18 i 18x24 cm, formy Kolbe i Schulze w Dreźnie; przybory do „wykańczalni prac amatorskich” firmy Kodak. Towar ten był sprowadzany bezpośrednio od producentów bądź zamawiany w ich przedstawicielstwach mieszczących się w Polsce. W końcu lat dwudziestych przy zakładzie otwarta została pracownia fotograficzna wykonująca technologiczną obróbkę klisz naświetlonych przez amatorów¹²⁸. Podobny zakres usług, w latach trzydziestych świadczył zakład Optyk Medical w Alei NMP nr 31 prowadzony przez Z. Emera⁸⁸.

W okresie międzywojennym w albumach rodzinnych pojawiały się fotografie wykonywane przez ich właścicieli. Zwiększyła się znacznie liczba fotografujących. Stało się to za sprawą szerokiego zastosowania aparatów, do których jako materiał negatywny zastosowano celuloidową błonę zwojową. Ułatwiły one wykonanie samego zdjęcia i usunęły kłopoty związane z wymianą po każdym zdjęciu pojedynczej kliszy. Cena aparatu fotograficznego w 1924 roku uległa znacznemu obniżeniu dzięki zmianie polskiej taryfy celnej w zakresie sprzętu fotograficznego. W 1925 roku ukazał się pierwszy model aparatu Leica. Rozpoczął się okres bardzo popularnej fotografii małoobrazkowej. Wszystkie te wydarzenia w połączeniu z dostępnością informacji na temat fotografii zamieszczanych w licznych czasopismach i podręcznikach znacznie ułatwiły samodzielne sięganie po aparat. W latach tych rozpoczyna się era masowego fotografowania. Naświetlone klisze były najczęściej oddawane w celu dalszej obróbki i uzyskania gotowych zdjęć do pracowni i zakładów fotograficznych. Fotografowano najczęściej członków rodziny podczas spacerów i wycieczek. Fotografią starano się upamiętnić różne ważne wydarzenia w życiu osobistym i rodzinnym.

Wielu fotografujących samodzielnie opracowywało wykonane przez siebie zdjęcia. Dla nich przeznaczone były takie usługi: „Przyjmą od p. amatorów fotografii do retuszowania klisze. W. Kowalczykówna Ogrodowa 77 front II p. m. 50”¹³⁰. Spośród bardziej zaawansowanych fotoamatorów wymienić należy p. Wegana, którego spostrzeżenia na temat fotograficznej techniki ozobromowej zamieścił w 1930 roku Miesięcznik Fotograficzny¹³¹. Pierwszym, z tych którzy w sposób refleksyjny potrafili spojrzeć na wykonywane przez siebie fotografie był, Borys Górewicz - inżynier mechanik, pracownik Przędzalni i Tkalni Juty „Warta”¹³². Jego nazwisko podaje Almanach Fotografiki Polskiej wymieniając uczestników ogólnopolskich wystaw fotograficznych w latach 1927-1933¹³³. W roku 1933 odbyła się w Warszawie w lokalu wystawowym Warszawskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Fotograficznego indywidualna wystawa jego prac, o której pochwalną recenzję napisał M. Dederko¹³⁴. Fotograf Polski publikował jego „Portret Iny Benity z psem” z przychylnym komentarzem J. Sunderlanda¹³⁴. Drugim fotoamatorem zasługującym na specjalną uwagę jest zmarły w 1993 r. mecenas Miron Kołakowski. Fotografia jego autorstwa znalazła się w „Tece Fotografów Polskich 1936/37” skompletowanej przez Stowarzyszenie Miłośników Fotografii w Ostrowie Wielkopolskim¹³⁵. W 1938 roku Książnica Atlas we Lwowie wydała pocztówkę z jego fotografii „Widok ruin zamku w Olsztynie”¹³⁶. Zarówno M. Kołakowski jak i B. Górewicz kontynuowali swoje zainteresowanie fotografią w latach następnych i swoimi osobami przyczynili się do rozwoju fotografii amatorskiej w Częstochowie w okresie powojennym. Do wymienionych dopisać należy Ksawerego Woźnickiego, który odpowiadając na ankietę dotyczącą fotografii ojczystej (zredagowaną przez J. Bułhaka) podał, że fotografuje od 1937 roku i zaoferował czterdzieści własnych zdjęć architektury i krajobrazu okolic Częstochowy¹³⁴.

WYKAZ SKRÓTÓW

ADM - Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie
BNW - Biblioteka Narodowa w Warszawie
MNW DDW - Muzeum Narodowe w Warszawie Dział Dokumentacji Naukowej
WAP - Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Częstochowie
WiMBP - Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. W. Biegańskiego w Częstochowie

PRZYPISY

1. E. Triller: kalendarium z życia i działalności Karola Bayera. W: Karol Bayer (1818-1877) pionier fotografii polskiej. Katalog wystawy Muzeum Sztuki w Łodzi. Październik-listopad 1984.

2. H. Skimbrowicz: Przewodnik dla zwiedzających Częstochowę. Warszawa 1847.

3. MNW DDN: 41734 owal wym. 9,6x12,5 cm.

4. Technika ta otworzyła nowy okres w dziejach fotografii. W 1847 roku Niepce de Saint Victor dla otrzymania negatywu użył płyty szklanej pokrytej warstwą białka kurzego jaja zmieszanego z jodkiem srebra. W 1850 roku została udoskonalona przez Gustawa le Graya i Fryderyka Scota Sarchera (niezależnie), którzy zastąpili białko zawiesiną koloidową. W tym samym roku Louis D. Blanguart: Errard opracował sposób sporządzania białkowego papieru pozytywowego. Nowy proces fotograficzny nazywany mokrym sposobem kolodionowym przebiegał następująco: płytę ze szkła powlekano koloidium zmieszanym z jodkiem potasu, a następnie roztworem azotanu srebra, teraz natychmiast należało wykonać zdjęcie, gdyż płytka wysychając traciła czułość. Utajony obraz wywoływano w siarczanie żelazawym i utrwalano w cyjanku potasu. Negatywy te były prawie bezziarniste i czulsze od dotychczasowych. Po wysuszeniu kopiowano je stykowo na własnoręcznie przygotowanym papierze białkowym. Pozwalało to na uzyskanie wielu egzemplarzy jednego zdjęcia, nie bez znaczenia była też niższa cena tych fotografii. Do Polski wynalazek ten dotarł już w roku 1851.

5. MNW DDN: 41172; 41173; 41174; 41177; 41179; 41181; 41184; 41189; 86274.

6. MNW DDN: Klasztor Jasnogórski, rysował Podbielski podług fotografii Beyera, format 17,6x23,5 cm.

7. WAP Mag. Cz. 217 „Kontrol szczegółowa cudzoziemców za paszportami w Mieście Częstochowie przebywającymi” w latach 1857-1859.

8. Jana Jaworskiego Kalendarz Ilustrowany na rok zwyczajny 1868. Warszawa 1868. Str. 130.

9. MNW DDN:2414 Wnętrze Bazyliki Jasnogórskiej, rysował Walkiewicz, rysował F. Zabłocki, podług fotografii Klocha i Dudkiewicza format 24,1x29,7 cm.

10. Franciszek Kowalewski, Firma „Świteź”, fotografie z Wystawy Rolniczo-Przemysłowej w Częstochowie w: Tygodnik Ilustrowany rok 1909. Leonard Kowalski w: Tygodnik Ilustrowany rok 1901 nr 28 oraz rok 1906 nr 32. Jadwiga Malewicz w: Świat rok 1910 nr 22.

11. Przewodnik po Częstochowie i okolicy. Warszawa 1909. M. Jastrzębiec: W obronie czci Jasnogóry. Poznań 1911.

12. Jan Bułhak BNW; I.F.16301/1-5 I.F. 16302/1-5;

    I.F. 16303/1-5; I.F. 16304/1-5; I.F. 16305/1-5;

    I.F. 16306/1-5; I.F. 16307/1—5; I.F. 16308/1-5;

    I.F. 16309/1-5; I.F. 16316/1-5; I.F.16317/I-5;

    I.F.19318/I-5.

13. WAP Mag. Cz. 1608 wykaz nr 5.

14. lata działalności zakładów fotograficznych do 1914 roku zostały między innymi ustalone na podstawie przechowywanych w WAP list kanonu, czyli opłat podatkowych wpłacanych do kasy miejskiej. Posiadają one następujące sygnatury:

    lata 1854 - 1865: Mag. Cz. 1608 1869 - 1870: Mag. Cz. 1651 1871 - 1873: Mag. Cz. 1697 1874 - 1875: Mag. Cz. 1738 1876: Mag. Cz. 1758

    1877 - 1878: Mag. Cz. 1771 1880: Mag. Cz. 1811

    1880 - 1882: Mag. Cz. 1834 1883: Mag. Cz. 1896 1884: Mag. Cz. 1868 1885: Mag. Cz. 1910 1886 - 1887: Mag. Cz. 1859 1888: Mag. Cz. 1976 1890: Mag. Cz. 2017 1891: Mag. Cz. 2050 1892: Mag. Cz. 2096 1894: Mag. Cz. 2177 1895: Mag. Cz. 2216 1896: Mag. Cz. 2233 1897: Mag. Cz. 2290 1899: Mag. Cz. 2350 1900: Mag. Cz. 2382 1901: Mag. Cz. 2419 1902: Mag. Cz. 2452 1903: Mag. Cz. 2466 1904: Mag. Cz. 2510 1905: Mag. Cz. 2583

    1906 - 1907: Mag. Cz. 2628 1908: Mag. Cz. 2711 1910: Mag. Cz. 2793 1912: Mag. Cz. 2891 1913: Mag. Cz. 2934

15. WAP Mag. Cz. 3173 „Żurnal Generalnoj powyrki targowych i promyszliennych zawiedieni w gorodie Częstochowie Częstochowskowo uzda w 1878”.

16. Jedna w kolekcji Janusza Przewłodzkiego, drugą posiada Jerzy Koziński.

17. Ponieważ zdjęcia kopiowane byty na bardzo cienkim papierze wymagały dodatkowego usztywnienia. Naklejano je na karton. W 1853 roku fotograf paryski Adolf Disderi opatentował wymiar 5,7x9,0 cm kartonika, nazywając go formatem wizytowym lub biletowym. Byt bardzo praktyczny do gromadzenia fotografii w albumach rodzinnych, które niebawem przystosowane zostały do takiego właśnie formatu. Pojawił się również format większy - gabinetowy o wymiarach ok. 11x16 cm. Te fotografie przeważnie oprawiano w ramki i stawiano na widocznych miejscach lub zawieszano na ścianie. Od tego czasu większość zdjęć wykonywanych przez zakłady fotograficzne posiadała znormalizowane wymiary dostosowane do takich kartoników. Kartoniki służyły również celom reklamowym. Tłoczono tam różnokolorowymi literami nazwiska fotografów, ich monogramy oraz adresy firm. Odwrotne strony kartoników litografowano ozdobną ornamentyką. Z biegiem czasu podawano dodatkowe informacje jak: „Niepogoda nie robi różnicy w zdjęciach” lub „Klisze przechowują się”. Wykonanie tych kartoników fotografowie zlecali zakładom litograficznym.

18. WAP Mag. Cz. 211 „Księga ludności stałej m. Częstochowy”.

19. WAP Mag. Cz. 3055 „Kniga Magistrata Goroda Częstochowa na zapiski wydanych promysłowych i sosłownych kupieczieskich swidietielstw za 1907 god”, pozycja 572 „Kohn Maksymilian Leopoldowicz Fotograficzieskoje zawiedienie”. Rosyjski sposób zapisywania nazwiska wskazuje, że M. Kohn był synem Leopolda, nie odnalazłem jednak dokumentów mogących dokładnie potwierdzić przypuszczalne pokrewieństwo.

20. BNW przechowuje zdjęcia sygnowane „Kajman Arbus w Turku”: I. F. 53181/1-12 . raz „Arbus M. w Тurku”: I. F. 2946/1-3; I. F. 53180/1-12.

21. BNW zdjęcia sygnowane „Arbus H. Kutno - Koło” w zestawie Rps. 5981 k. 17.

22. Goniec Częstochowski 8; 15 grudnia 1907 roku. Ogłoszenie.

23. Goniec Częstochowski 24 października 1907 roku Nowiny”.

24. Przewodnik po Wystawie Przemyślu i Rolnictwa w Częstochowie. Sierpień-wrzesień 1909. (Druk F. D. Wilkoszewski) Częstochowa 1909.

25. BNW: I. F. 55435/1-13.

26. M. Janik: Fotografia w guberni kieleckiej i radomskiej w latach 1839-1914. Maszynopis. Serdecznie dziękuję za wszystkie przekazane informacje.

27. Fotografia z kolekcji Andrzeja Piotrowskiego.

28. BNW: I. F. 53192Л-12; I. F. 73788/1-17; I. F. 73853Л-17.

29. BNW: I. F. 73842/1-17; I. F. 7891Л-17; I. F. 7386/1-17.

30. I. F. 73840/1-17.

31. W 1871 roku Richard Leach Maddox ogłosił wynalezienie bromosrebrowej emulsji żelatynowej. Powleczona nią płyta szklana dala suchą i trwałą kliszę fotograficzną. Wynalazek został udoskonalony przez Charles’a Benneta i szeroko zastosowany w końcu lat siedemdziesiątych. W Polsce pierwszą wytwórnię takich płyt otworzył w 1880 roku Maletiusz Dutkiewicz. W 1887 roku inżynier chemik, fotograf warszawski Piotr Lebiedziński, uzyskał pierwszy na świecie trwały papier koloidowy i uruchomił jego produkcję. Teraz materiały fotograficzne można było kupić gotowe w sklepie. W latach osiemdziesiątych XD£ wieku rozpoczął się również intensywny rozwój Częstochowy. Z roku na rok powstawały nowe fabryki, liczba ludności wynosząca w 1880 roku 18147 osób zwiększyła się do 62547 mieszkańców w roku 1904. W 1882 roku miasto miało 1391 budynków, a w 1904 roku już 2499, w tym 2155 murowanych. Wartość produkcji w rzemiośle wynosząca 153990 rubli w 1891 roku wzrosła prawie dziesięciokrotnie, by w roku 1904 osiągnąć sumę 1165630 rubli. W 1895 roku na ulicach pojawiło się elektryczne oświetlenie. Zmiany te stworzyły nowe, sprzyjające warunki dla rozwoju fotografii.

32. W. Pawlak: Patrząc na starą fotografię. W: Szkice starołódzkie. Łódź 1981. Dziękuję pani J. Ichnatowicz za wskazanie tej informacji.

33. BWN: I. F. 66575Л-16.

34. Tygodnik Ilustrowany rok 1900, nr .34, str 672-673.

35. Goniec Częstochowski 25; 31 stycznia 1907 roku.

36. MNW DDN: 1987/18/87.

37. Wędrowiec rok 1899, nr 45, str 881; Tygodnik Ilustrowany rok 1906, nr 32, str 227.

38. Goniec Częstochowski 5 grudnia 1913 roku „przewodnik firm Chrześcijańskich”.

39. Gazeta Częstochowska 4 września 1909 roku „Wyniki sądzeń”.

40. Tygodnik Ilustrowany rok 1902, nr 27, str 533; oryginał w zbiorach BWN: I, F. 3444/11-2, format gabinetowy.

41. WAP Mag. Cz. 6624 „Podatek od szyldów” oraz Mag. Cz. 5948 „Opłaty o szyldach”.

42. WAP Mag. Cz. 8306 „Wykaz wydanych na Miasto Częstochowę na rok 1924 świadectw przemysłowych”.

43. Goniec Częstochowski 17; 19; 20; 26; 27 stycznia i 2 lutego 1907 roku.

44. Goniec Częstochowski, od 7 listopada nieregularnie powtarzane do 15 grudnia 1906 roku.

45. Goniec Częstochowski 10; 17; 24 października 1912 roku.

46. Goniec Częstochowski 1; 8; 15 grudnia 1912 roku, ogłoszenie: „Na gwiazdkę! Pierwszorzędny Zakład Artystyczno-Fotograficzny Apollo II Aleja 22 z powodu zbliżających się świąt wykonywa wszelkiego rodzaju zdjęcia fotograficzne po cenach zniżonych. Potrzebny uczeń lub uczennica” oraz Goniec Częstochowski 6 i 7 grudnia 1912 roku, ogłoszenie: „Potrzebny chłopiec na posyłki. Zakład Fotograficzny Apollo 11 Aleja 22”.

47. Goniec Częstochowski 22 grudnia 1912 roku.

48. WAP Mag. Cz. 8257 „Statystyczne dane o przedsiębiorstwach przemysłowych, handlowych, stowarzyszeniach i zawodach wolnych w Częstochowie w 1919 roku” zawiera wykaz sporządzony 3 lutego 1920 roku.

49. Goniec Częstochowski 26 lipca 1925 roku.

50. Goniec Częstochowski 15 sierpnia 1925 roku. Ogłoszenie: „Na raty artystyczne portrety z najmniejszych fotografii wykonywamy i dajemy chętnie na spłaty. Fotografia artystyczna Stella ul. Panny Maryji 33 (naprzeciw poczty)”.

51. Goniec Częstochowski 28 listopada 1926 roku.

52. WAP Mag. Cz. 9058 „Deklaracje w sprawie nabycia karty rzemieślniczej”. Następną właścicielką zakładu była Maria Bieniasz, mieszkająca przy Alei NMP nr 54. Prowadziła go od 15 października 1940 roku, zatrudniając wówczas jedną uczennicę.

53. Goniec Częstochowski styczeń 1907 roku. Ogłoszenie: fotografia artystyczna Angielska otwarta została w Częstochowie Aleja U nr domu 18. 12 szt wizyt 2 rb 12 szt gabinet 5 rubli.

54. Goniec Częstochowski lipiec 1907 roku.

55. Goniec Częstochowski 24 lipca 1907 roku. „Kronika”.

56. Goniec Częstochowski grudzień 1907 roku.

57. Goniec Częstochowski 23 stycznia 1912 roku. Ogłoszenie: potrzebny chłopiec do posług Zakład Fotograficzny S. Wiśniewski I Aleja 18”.

58. WAP Mag. Cz. 8458. „rejestr wydanych kart rzemieślniczych”.

59. WAP Mag. Cz. 3055, jest zapisany jako Trzciński Stanisław Janowicz; informacje o dacie urodzenia pochodzą ze spisu wyborców do izby rzemieślniczej sporządzonego 23 kwietnia 1929 roku: Mag. Cz. 8455.

60. Albumik Teatralny. Warszawa 1902. Ogłoszenie. Dziękuję pani J. Ichnatowicz za wskazanie tego ogłoszenia.

61. K. Lejko, J. Niklewska: Warszawa na starej fotografii. Warszawa 1978.

62. BNW: А 40504/ЕХ1Х/1-28; A 4762/FXIX/I-31.

63. Jej fotografię publikuje St. Ledóchowski w kwartalniku Fotografia z 1987 roku, nr 2.

64. Kurier Warszawski z 1901 roku, nr 275. Dziękuję pani K. Lejko za wskazanie informacji dotyczących wystawy.

65. Goniec Częstochowski 15 lutego 1907 roku.

66. Tygodnik Ilustrowany rok 1906 nr 36 str. 705.

67. W zbiorach Jerzego Mrogulca.

68. WAP Mag. Cz. 8458 „Rejestr wydanych kart rzemieślniczych 1935”.

69. Goniec Częstochowski 21 stycznia 1909 roku. „Nowiny”.

70. Gazeta Częstochowska 5 i 8 września 1909 roku.

71. W zbiorach WiMBP.

72. Tygodnik Ilustrowany rok 1910, nr 18, str. 360 i nr 22, str. 440.

73. Goniec Częstochowski 2; 4; 6 października 1912 roku.

74. Tableau: „Zarządy Kooperatywy Spółdzielczej Częstochowa 1913” w zbiorach Izby Tradycji „Społem” w Częstochowie.

75. „Adresy firm chrześcijańskich” podane przez Goniec Częstochowski w sierpniu 1914 roku nie wymieniają zakładu W. Wesołowskiego.

76. WAP Mag. Cz. 9058 „Deklaracja w sprawie nabycia karty rzemieślniczej”. 25 listopada 1940 roku Lewek Szmulewicz starał się o wydanie karty uprawniającej do prowadzenia zakładu w 1941 roku. Jest to ostatnia informacja dotycząca firmy Rembrant.

77. Tygodnik Ilustrowany rok 1906, nr 34, str 665.

78. Gazeta Częstochowska 9 sierpnia 1909 roku. „Do pana Fuksa Powołując się na oświadczenie pańskie w Gazecie Częstochowskiej zawiadamiamy że podejmujemy się robienia fotografii do biletów sezonowych po 25 kopiejek i prosimy kierować tych klijentów do naszego zakładu [...] kierownik zakładu fotograficznego przy naszej redakcji Gońca Częstochowskiego. ”

79. Goniec Częstochowski 5 stycznia 1912 roku. Sylwester chóru kościelnego ...po południu chór w całym komplecie [...] udał się do wspólnej fotografii do zakładu Moderne p. Horowicza.”

80. WAP Mag. Cz. 4773 „Pobieranie patentów od przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych”.

81. WAP Akta Okręgowego Stowarzyszenia Rzemieślniczego w Częstochowie.

82. Opublikowane w Gońcu Częstochowskim 25 lipca 1907 roku.

83. Dziękuję pani Janinie Zielińskiej, córce Franciszka Zgóreckiego, za przekazane informacje.

84. W zbiorach WiMBP.

85. Gazeta Narodowa 23 grudnia 1934 roku. Ogłoszenie: „Chrześcijański zakład Art. - Fotograficzny St. Zgóreckiego w Częstochowie II Aleja 29 na nadchodzące święta poleca się łaskawym względom Sz. Klienteli wykonując solidnie i po niskich cenach zdjęcia ślubne - pocztówkowe - grupowe do legitymacji oraz portrety czarne, sepja i w naturalnych kolorach

86. ADM: I-A-647; -1758; -3150; I-C-996; -997; I-; G-380; -3840-3841; I-K-8828; -9216; -9598; I-N2664; -1484; I-P-3143; I-R-190;-199; -225; -535; -612; I-W-4531; -787; I-Z-1346.

87. WAP SOPWZCz 2658. Umowę zawarli: Majlech Wajskopf, lat 38, zam. ul. Fabryczna 35 i Aron Icek Werlgrin, lat 25, zam. ul. Mostowa 9. Zawierała ona następujące stwierdzenia: „1 Majlech Wajskopf posiada lokal sklepowy w Częstochowie przy ul. Al. Wolności 216 w którym znajduje się automat fotograficzny firmy Zakłady Optyczne Sp. z Ogr. Odp. w Szopienicach, automat ten M. Wajskopf dzierżawi od Hersza Lejba Bannera. 2 celem eksploatacji sklepu oraz automatu fotograficznego strony zawierają spółkę pod firmą Zakład Fotograficzny Foto - Expres M. Wojskopf i A. J. Welgrin. 3 Tytułem Kapitału strony wniosły po 250 zł. 4...udziały w zyskach i stratach są równe... [...] ...spółka zostaje zawarta od 5 października 1933 roku do 1 października 1934 roku. 8 W charakterze kierownika strony przyjmują Herszlika Edelista zamieszkałego w Częstochowie ul. Panny Maryji 30 który przyjmuje odpowiedzialność przed władzami za techniczne prowadzenie przedsiębiorstwa... [...].

88. WAP Mag. Cz. 9058. „Deklaracje w sprawie nabycia karty rzemieślniczej”.

89. WAP Mag. Cz. 5908. „O udzielaniu pozwoleń na zakłady przemysłowe - zawiera całą dokumentację dotyczącą otwarcia zakładu jak również jego plan.

90. WAP Mag. C2. 8455. „Spis wyborców do Izby rzemieślniczej”.

91. Spis firm chrześcijańskich i adresy wolnych zawodów w Częstochowie wraz z kalendarzem na rok 1936. (druk F. D. Wilkoszewski), Częstochowa 1936. Wymienia zakład fotograficzny M. (ichała) i A. (lbina) Skępskich w II alei NMP nr 16.

92. Informator rzemiosła i handlu m. Częstochowy na rok 1938 (wydany przez OTRzP w Cz-wie) Cz-wa 1936. Ogłoszenie: „Zakład fotogr. portretowa Z. Skowerski II Aleja 16 wykonywa wszelkiego rodzaju fotografie i do pomników wieczno-trwałe na porcelanie.”

93. Do 1956 roku prowadził go Zygmunt Skowerski utrzymując w okresie okupacji jeszcze jeden zakład przy ul. Narutowicza 170 (dziś Krakowska). W 1956 roku właścicielem został Jan Majchrowski, Z. Skowerski przejął jego zakład zlokalizowany w Koniecpolu. Obecnie zakład w oficynie posesji przy Alei NMP nr 16 prowadzi Zofia Majchrowska, wdowa po Janie, wraz z córką Danutą. Dziękuję Z. Majchrowskie) za przekazane informacje.

94. Dziękuję za przekazane informacje o rodzinie Stanisławowi Majchrowskiemu.

95. Informator rzemiosła i Handlu m. Częstochowy na rok 1938. Ogłoszenie: „Chrześcijański Zakład Fotograficzny W. Majchrowskiego Częstochowa Narutowicz Wykonuje zdjęcia ślubne i zbiorowe.”)

96. Roman Majchrowski (1910—1963) w latach 1941-1946 ul. Krakowska 49, lata 1946-1963 ul. Armii Ludowej 14/16 Jan Majchrowski (1914-1962) lata 1941-1945 Aleja NMP 31 (wspólnie z ojcem), 1945-1950 zakład w Gdyni, 1950-1953 współpraca z ojcem Aleja NMP 31, 1953-1956 zakład w Koniecpolu, 1965-1962 Ale]» NMP 16 (obecnie zakład ten prowadzi żona z córką). Tadeusz Majchrowski (1918-1945) w latach 1940-1945 prowadził zakład fotograficzny w Przyrowie (jego córka Leonarda Główczyńska prowadzi obecnie zakład przy ul. Armii Ludowej 14/16).

    Anna Majchrowska-Szyszkowska (ur. 1923) w latach 1945-1953 zakład spółdzielczy we Wrocławiu, 1953-1964 zakład w Oławie, 1964-1984 w Częstochowie przy ul. Armii Ludowej 14/16.

    Stanisław Majchrowski (ur. 1927), pracował wspólnie z ojcem do roku 1962, następnie samodzielnie prowadził zakład w Alei NMP nr 31.

97. WAP Mag. Cz. 8404 „Wykazy rzemieślników różnych zawodów”.

98. Czasopismo Literackie nr 5 i 6 listopad-grudzień 1937 (miesięcznik wydawany w Częstochowie). Ogłoszenie.

99. WAP Mag. Cz. 6040 „O rejestracji zakładów rzemieślniczych i rejestracji rzemieślników”.

100. WAP Mag. Cz. 8452 „Rejestr rzemieślników”. Zarejestrowani byli: H. Edelist i P. Nowak.

101. WAP O.T. Rzem. Cz. 2\ „Spis członków”.

102. Nowości Fotograficzne rok 1938, nr 2, str 35. , , « ».

103. WAP O.T. Rzem. Cz. 25 „Spis członków”.

104. Goniec Częstochowski 11 grudnia 1912 roku. Ogłoszenie: „Portrety z fotografii i pocztówek od rubli 2,45 przyjmuję obstalunki aleja 11 nr 39 m. U A. Olczyk” oraz Goniec Częstochowski 27 i 29 kwietnia 1920 roku, ogłoszenie: „Portrety z natury i fotografii olejno oraz na zamówienie pejzaże artystycznie wykonywa art. malarz J. Kwiatkowski Ul. Aleja 39 parter w podwórzu.”

105. Goniec Częstochowski 2 sierpnia 1914. Ogłoszenie: „Hurtowy skład pocztówek wydawnictw krajowych i zagranicznych. Dojazd 17 pod firmą M. Baumert.”

106. Informację o otwarciu wystawy oraz grupowe zdjęcie członków jej komitetu organizacyjnego, wykonane przez St. Trzcińskiego, zamieściła 5 sierpnia 1909 roku Gazeta częstochowska.

107. Informację te podaję na podstawie danych z artykułów o wystawie ukazujących się podczas jej trwania w Gazecie Częstochowskiej i Tygodniku Ilustrowanym.

108. Gazeta Częstochowska 4 sierpnia 1909 roku. „...między komitetem wystawy a firmą fotograficzną Świteź w Warszawie zawarta została umowa w myśl której Świteź ma wyłączność na robienie wszelakich zdjęć- od dnia otwarcia do dnia zamknięcia wystawy na jej terenie. Firma rzeczona ma prawo wzbronić wejścia na plac wystawy komukolwiek bądź z aparatem fotograficznym. [...] Firmie tej nie wolno sprzedawać fotografii o wyraźnym charakterze kart pocztowych że wszelkich nieruchomości zbudowanych przez komitet wystawy oraz afisza a także ogólnego widoku wystawy. Natomiast wolno jej sprzedawać karty pocztowe sporządzone fotograficznie w pochodów, kiosków, pawilonów prywatnych... Działalnością firmy „Świteź” na wystawie kierował Marian Fuks.

109. BNW: Repr. ХХ/1-276/А1421. . .

110. Jak wynika z analizy publikacji poświęconych wystawie Przewodnik nie zamieścił pełnego spisu wystawców.

111. Gazeta Częstochowska 8 sierpnia 1909 „W witrynie kantoru Gońca umieszczone będę aktualne fotografie z wystawy...”

112. Goniec Częstochowski 9 listopada 1919 roku Staraniem dyrektora Teatru Parys- kiego p. Certowicza na uroczystość obchodu rocznicy niepodległości w Częstochowie przybędzie specjalny operator który dokona zdjęć. Dzięki więc zapobiegliwości p. Certowicza obchód święta dzisiejszego będzie uwieczniony na filmie../’

113. Goniec Częstochowski 11 grudnia 1907 roku „W sprawie fotografii”.

114. Gazeta Częstochowska 7 i 9 sierpnia 1909 roku.

115. Goniec Częstochowski 17 września 1915 roku, dalsze informacje 22 i 30 września 1914 roku.

116. WAP Mag. Cz. 4908 „O rozkwaterowaniu i żywieniu komisjii paszportowo-fotograficznej”. Zostały rozmieszczone następująco: komisja oznaczona Х-6 urzędowała w Muzeum Przemysłowym, fotografem był tam Nettelbeck; komisja Х-7 w fabryce S. Motte, fotografowali dla niej Pnfud i Bakarat; komisja Х-9, w której fotografowali byli Poleska i Schmit pracowała w fabryce Grotta i, oznaczona Х-20, komisja z fotografami Grumetem i Ludzkim w fabryce Częstochowianka.

117. WAP Mag. Cz. 8271 „O statystycznych danych z miasta Częstochowy”.

118. St. Nowak: Z moich wspomnień. Częstochowa. Str 140: „W r. 1906, w związku z akcją odczytową Częstoch. Oddzi. Warsz. Tow. Higjenicznego zgromadził piękną kolekcję przeźroczy liczba ich dosięgła cyfry 1500; wiele z nich zostało nabytych w Warszawie i Kijowie, część sprowadzono z Paryża, dużo wykonywano na miejscu w Częstochowie.”. Dziękuję A. Żakowiczowi za wskazanie tej informacji.

119. St. Nowak: Z moich wspomnień. Str. 52.

120. St. Nowak: Z moich wspomnień. Str. 140; „Prawdziwym mistrzem w robieniu barwnych przeźroczy był urzędnik kolejowy Feliks Kwaśniewski, który sporządził kilkaset barwnych przeźroczy; każdy z miejscowych prelegentów chcąc się zaopatrzyć w odpowiednią ilość przeźroczy do swoich odczytów, przynosił Kwaśniewskiemu różne atlasy, książki, encyklopedie z barwnymi ilustzracjami i Kwaśniewski fotografował je, robił z nich przeźrocza i sam je barwił w sposób bardzo artystyczny, wzorując się na ilustracjach...”

121. Goniec Częstochowski 1 marca 1907 roku. Ogłoszenie: „... Specjalność [...] aparaty i wszelkie przybory fotograficzne” powtarzane w 1907 roku nieregularnie.

122. Djabeł. (Tygodnik humorystyczno-satyryczny wydawany w Częstochowie). Ogłoszenie w nr 1 i 2 z roku 1907.

123. Goniec Częstochowski 14 lipca 1907 roku. Ogłoszenie: Sprzedam aparat fotograficzny ul. Szkolna nr 3.’’. Goniec Częstochowski dziesięć razy w czerwcu 1909 roku. /głoszenie: „Fotograficznych aparatów z przyborami jeszcze kilka sprzedam niżej ceny kosztu. Także motocykl i lornetkę powiększającą ul. Szkolna nr 3 m4 od 3-5 po poi.”

124. Goniec Częstochowski 26 i 29 czerwca 1918 roku. Ogłoszenie: „... wiadomość ul. Strażacka 5 II p. m23”.

125. Goniec Częstochowski 13 listopada 1913 roku „przewodnik firm chrześcijańskich”.

126. Przewodnik po Wystawie przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie. (Druk F. D. Wilkoszewski). Cz-wa 1909.

127. WAP Mag. Cz. 3056 „Kniga Magistrata Goroda Częstochowa na zapiski wydannych promysłowych i sosłownych kupieczieskich swidietielstw za 1909 god” poz. 409 Soczek Karol. Zakład funkcjonuje obecnie jako warsztat optyczny, prowadzi go Michał Sejmicki, wnuk K. Soczka.

128. Dziękuję M. Sejmickiemu za przekazane dokumenty i informacje.

129. Goniec Częstochowski 15 grudnia 1912 roku. Ogłoszenie: „..aparaty i przybory fotograficzne kinematografy [...] przyjmuje wszelkie reperacje.”

130. Goniec Częstochowski 26 lipca 1925 roku.

131. Miesięcznik Fotograficzny. 1930 rok, str 77, 96. Dziękuję A. Żakowiczowi za przekazane informacje o fotoamatorach częstochowskich.

132. „Urodzony w Estonii, studia ukończył w Stanach Zjednoczonych, uzyskując dyplom inżyniera mechanika, wyjeżdża do Paryża, gdzie pracuje e latach 1917-1920. 1V roku 1920 wraca do Częstochowy [...]. Z fotografią zetknął się już w szkole średniej w Tallinie (Dorput) rozwijając i doskonaląc swój warsztat w czasie studiów oraz pracy w Paryżu”. Takie dodatkowe informacje o B. Górewiczu podał Biuletyn Informacyjny nr 2/79 Towarzystwa Fotograficznego w Cz-wie nie wymieniając źródła pozyskanych danych.

133. Almanach Fotografiki Polskiej. Wilno 1934.

134. Fotograf Polski. Nr 1, rok 1934, str. 16.

135. Świat w fotografii Mirona Kołakowskiego. Katalog wystawy Galeria Fotografii Towarzystwa Fotograficznego w Częstochowie 1989 rok.

136. BNW: I. F. 16544/I-5

137. J. Bułhak: Wyniki ankiety w sprawie fotografii ojczystej, w: Nowości Fotograficzne. Nr 1, 1939 roku.

BIBLIOGRAFIA

Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych. Praca zbiorowa. Katowice 1964.
L. Grajewski: Bibliografia ilustracji w czasopismach polskich XDC wieku i początku XX wieku. Warszawa 1972.
M. Janik: Fotografia w guberniach kieleckiej i radomskiej w latach 1839-1918. Maszynopis.
Karol Bayer 1818-1877. Pionier fotografii polskiej. Katalog wystawy Muzeum Sztuki w Łodzi. Łódź 1984.
J. Koziński: Fotografia krakowska w latach 1840-1914. Kraków 1978.
K. Lejko, J. Niklewska: Warszawa na starej fotografii. Warszawa 1978.
A. Maciesza: Historia fotografii polskiej w latach 1838-1889. Płock 1972.
J. Mikołajtis: Fotografia pod jasnogórska, w: Polska Sztuka Ludowa. Nr 1, rok 1966.
W Pawlak: Patrząc na starą fotografię. W: Szkice starołódzkie. Łódź 1981.
Q; Plutecka, J. Gasztecki: Fotografowie nietypowi. Kraków 1987.
J. Płażewski: Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii. Warszawa 1982.
M. Szulc: Materiały do historii fotografii polskiej. I Bibliografia 1836-1956. Wrocław- Warszawa-Kraków 1963.
W. Tessaro-Kosimowa: Historia litografii warszawskiej. Warszawa 1973.

ANEKS

Spis częstochowskich zakładów fotograficznych oraz nazwisk fotografów działających w okresie od 1865 do 1939 roku.

(Podano daty udokumentowane; faktyczny okres działalności firm czy fotografów często nie są dokładnie znane.)

Alpa - zakład fotograficzny przy ul. Bór, prowadzony przez p. Skwierskiego, notowany w 1936 roku.

Apollo - zakład fotograficzny - patrz Wollenberg.

Moritz Arbus (ur. 25.07.1839 r.). Po raz pierwszy w Częstochowie prowadził zakład fotograficzny w 1865 roku, wspólnie z 1. Kohnem. Następnie od 1894 roku jest notowany zakład „M. Arbusa II Aleja dom Bercmana” i „M. Arbus i synowie П Aleja 22”. Firma posiadała liczne filie.

Konrad Bandura (ur. 1892 r.). Prowadził zakład fotograficzny przy ul. Dojazd ne 11, notowany w 1919 roku. Następny adres jego zakładu to ul. Narutowicza nr 102 (1935 r.).

Ryszard Baruch (ur. 30.03.1904 r.). Wędrowny fotograf odpustowy. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1932-1940.

Wiktoria Bednarska. Kartę rzemieślniczą uprawniającą do wykonywania zawodu fotografa uzyskała w 1935 roku, prowadziła wówczas zakład przy ul. Piastowskiej nr 61.

Zajnwel Biber (ur. 1904 r.). Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1935 roku. Od roku 1939 prowadził zakład przy Alei NMP nr 6.

Klemens Braksator (ur. 1906 r.). Informacje o nim pochodzą z 1935 i 1940 roku. Eugeniusz Buszewski. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w 1936 roku.

Aleksander Chwist. Kartę rzemieślniczą uprawniającą do wykonywania zawodu fotografa uzyskał w 1935 roku. Prowadził zakład przy Al. Wolności nr 68.

Adam Chwastowski. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w 1935 i 1936 roku.

Jan Cichecki. W 1936 roku prowadził zakład fotograficzny Sportsmen, przy ul. Dąbrowskiego. W latach późniejszych zakład przy Alei NMP nr 21 (1940 r.).

Władysław Ciekot. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w 1933 roku.

Henryk Cupiał. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w 1935 roku.

Edward Dietrich. W Częstochowie prowadził zakład fotograficzny mieszczący się w Alei NMP nr 18, w latach 1895-1907. Od 1895 roku istniała w Pilicy sezonowa filia tego zakładu.

Herszlik Edelist. (ur. 1892 r.). Prowadził zakład fotograficzny w Alei NMP nr 6 w latach 1919-1935. Był również kierownikiem zakładu Foto-Expres (1933).

Izrael Edelist Informacja o nim pochodzi z 1935 roku.

Enrico - zakład fotograficzny mieszczący się w Alei NMP nr 35. Otworzył go w 1935 roku Henryk Barach (ur. 1900 r.).

R. Fertner. Prowadził zakład fotograficzny w latach 1878 i 1879, w roku 1879 wspólnie z L. Gromirskim.

Foto-Rxpres. Automat fotograficzny do zdjęć ekspresowych, umieszczony w lokalu sklepowym przy Al. Wolności 2/6, eksploatowany przez spółkę Majlecha Wajskopfa i Arona Icka Welgrina w roku 1932. Rok później właścicielem był tylko M. Wajskopf. Ostatnie odnalezione informacje pochodzą z 1935 roku.

Foto - Studio Ten zakład fotograficzny od 1935 roku prowadził Icek Nowak (ur. 1903 r.). Mieścił się przy Al. NMP nr 18.

Foto - Sztuka. Zakład fotograficzny w Alei NMP nr 12, działający od 1912 roku, jego właścicielem był Abracham Gryngras (ur. 1905 r.).

Fotografia Artystyczna Angielska. Zakład fotograficzny notowany w 1907 roku, mieścił się w Alei NMP nr 18.

Jan Gospodarek (ur. 1898 r.). W latach trzydziestych prowadził zakład fotograficzny przy ul. Dąbrowskiego nr 1.

Borys Górewicz. Fotoamator. Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1927 roku

Leon Gromirski. Prowadził zakład Fotograficzny w latach 1878 i 1879, w 1879 roku wspólnie z R. Fertnerem.

Stanisław Grzebielucha (ur. 23.04.1877 r. - zm. 22.07.1964 r.). Wędrowny fotograf odpustowy. Od 1930 roku fotografował w Częstochowie. W końcu lat trzydziestych pracował, aparatem małoobrazkowym, jako fotograf uliczny. Jego pracownia i punkt wydawania zdjęć mieścił się do 1960 roku w Alei NMP nr 48.

Stanisław Grzyb vel Grad. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego, w latach 1935-1945. Następnie prowadził zakład fotograficzny przy ul. Piastowskiej nr 74.

Irena Grzybek (ur. 1907 r.). Informacje o niej pochodzą z 1935 i 1942 r.

Zygmunt Grzybek. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1932-1936.

Stanisław Jankowski. Prowadził zakład fotograficzny działający w latach 1894-1896.

Bronisław Jarmosik. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1934-1945.

Aron Kajman. (ur. 1892 r.). W latach 1935-1939 prowadził zakład fotograficzny mieszczący się w Alei NMP nr 6. W 1933 roku otworzył pracownię fotograficzną w Alei NMP nr 22.

Bolesław Kocik. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w roku 1936.

Leopold Kohn. Prowadził zakład fotograficzny wspólnie z A. Arbusem notowany w 1865 roku.

Maksymilian Kohn. Prowadził zakład fotograficzny mieszczący się przy ul. Teatralnej 13 (dziś Kościuszki), w latach 1901 do 1924.

Miron Kołakowski. Fotoamator. Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1936 roku.

Stanisław Kondaszewski (ur. 18.04.1880 r. - zm. w 1963 r.). Fotograf uliczny, pracował od 1906 roku.

D. Kopczyński. Zakład fotograficzny przy ul. Szkolnej nr 44 (dziś Dąbrowskiego).

Władysława Kuchcińska (ur. 1906 r.). Informacja pochodzi z 1935 roku.

Eugeniusz Kurasiński. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w roku 1933.

Feliks Kwaśniewski. Fotoamator. Informacje o nim pochodzą z 1906 roku.

Józef Langfier. Prowadził zakład fotograficzny działający w latach 1870-1874 oraz wiatach 1889-1893. W okresie 1880-1889 zakład ten prowadził Józef Langfier.

Jan Langiewicz. Fotograf odpustowy. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1933-1936.

Władysław Majchrowski (ur. 1880 r. - zm. 1971 r.). Jako pierwszy zawodowy fotograf pracował już przed pierwszą wojną światową. Od roku 1924 prowadził zakład fotograficzny przy ul. Krakowskiej nr 49.

Makart. Prowadziła zakład fotograficzny w 1894 roku wspólnie z A. Wiedeiemanem, a w 1895 samodzielnie.

Franciszek Mazurek (ur. 29.10.1889 r.). Fotografował w Częstochowie od 1920 roku, techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego. W końcu lat trzydziestych pracował, aparatem małoobrazkowym, jako fotograf uliczny.

Julian Mazurek. W 1924 roku prowadził zakład fotograficzny przy ul. Dąbrowskiego nr 1.

Moderne - zakład fotograficzny prowadzony przez p. Horowicza. Informacja o nim pochodzi z 1912 roku.

Paweł Nowak (ur. 1892 r.). W roku 1920 urządził zakład fotograficzny w Alei NMP nr 16, prowadził go do 1935 roku.

Helena Nowicka. Prowadziła zakład fotograficzny działający w latach 1872-1873.

Czesław Nowicki. W roku 1924 prowadził pracownię fotograficzną przy ul. Kordeckiego nr 19.

Pawłowicz. Fotoamator. Informacja o nim pochodzi z 1903 roku.

Józef Pietrzykowski. Prowadził zakład fotograficzny w latach 1865-1881.

Polonia Foto - Film. Zakład fotograficzny mieszczący się przy Alei NMP nr 28 m. 1, notowany w 1933 roku.

Antoni Poznański. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w roku 1936.

Józef Raczek, prowadził zakład fotograficzny notowany w 1913.

Józef Raczek. Prowadził zakład fotograficzny notowany w 1913.

Władysław Rutkowski. W 1924 roku prowadził zakład fotograficzny przy ul. Warszawskiej 8.

Józef Rudlicki (ur. 1863 r.). Zakład fotograficzny przy Alei NMP nr 47, a od 1905 roku Alei NMP nr 16. Działał w latach 1895-1912.

Józef Rozenthal. Prowadził zakład fotograficzny w latach 1875-1882.

Rembrant - zakład fotograficzny mieszczący się w Alei NMP nr 7. Jego właścicielami byli: w latach 1909-1935 Hendel Szmulewicz (ur. 1887 r.); od roku 1935 Lewek Szmulewicz (ur. 1893 r.).

Stanisław Rebes. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w roku 1933 i 1936.

Ignacy Rebes (ur. 12.06.1877 zm. w 1956 r.). Fotograf uliczny. Rozpoczął pracę przed pierwszą wojną światową, ostatni raz zapisany jako fotograf w 1935 roku.

Albin Skępski (ur. 1908 r.). Pierwsze informacje o nim pochodzą z 1935 roku. W 1936 roku prowadził wspólnie z M. Skępskim zakład fotograficzny w Alei NMP nr 16.

Michał Skępski. Fotograf podjasnogórski, rozpoczynał pracując techniką pięciominutową w latach dwudziestych. Następnie otworzył zakład fotograficzny przy ul. 3-go Maja nr 13 (1933), i w Alei NMP nr 6 (1936) - ten wspólnie z A. Skępskim. W 1937 roku przeniósł swoją pracownię do budynku w parku Staszica.

Stanisław Skorupka (ur. 27.04.1902 r.). Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1935-1936. Później był fotografem ulicznym (1945).

Zygmunt Skowerski (ur. 1884 r.). Koncesję rzemieślniczą na wykonywanie zawodu fotografa uzyskał na początku lat trzydziestych. Od 1938 roku prowadził zakład fotograficzny przy Alei NMP nr 16.

Jan Słotwiński (ur. 04.06.1908 r.). Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w 193S roku.

Bolesław Statkowski. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1935—1936.

Stella - zakład fotograficzny - patrz Wollenberg.

Eugeniusz Stępień (ur. 1907 r. - zm. 1981 r.). Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w roku 1936. Następnie współpracował z St. Grzebieluchą.

Stanisław Szafruga. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1935-1936.

Icek Szapiko (ur. 1901 r.). Informacja o nim pochodzi z 1935 roku.

Leopold Sznicer. Prowadził zakład fotograficzny w latach 1865-1869. Następnie przez kolejne dwa lata do 1871 roku zakład ten prowadziła Fryderyka Sznicer.

Stanisław Trzciński (ur.1867 r ). Zakład fotograficzny działający od roku 1907 w Alei NMP nr 62. W roku 1935 zakład ten prowadziła Zofia Trzcińska (ur. 1877 r.).

Wegan. Fotoamator. Informacje o nim pochodzą z 1930 roku.

Wacław Wesołowski, prowadził zakład fotograficzny w Alei NMP nr 26. od 1909 do 1913 roku.

Kazimierz Wieczorek. W końcu lat trzydziestych fotograf uliczny, później prowadził zakład fotograficzny przy Alei NMP nr 37 (1940).

Alojzy Wiedeieman. Prowadził zakład fotograficzny w latach 1883-1894, w 1884 roku współpracował z Makartem.

Adam Widera. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1933-1935.

Stanisław Wiśniewski (ur. 1870 r.). Prowadził zakład fotograficzny w Alei NMP nr 18, notowany od roku 1909 do połowy lat trzydziestych.

Beniamin Wolenberg (ur. 18.05.1844 r.). Prowadził od 1900 roku zakład fotograficzny w Alei NMP nr 38, a później w Alei NMP nr 40. W roku 1912 roku otworzył następcy zakład Apollo w Alei NMP nr 22. W roku 1919 zakład w Alei NMP nr 40 prowadziła Helena Wollenberg, a właścicielem zakładu Apollo był Maurycy Wollenberg. Przed 1925 rokiem Wollenbergowie otworzyli następny zakład w Alei NMP nr 33 pod firmą Stefa. Ustalone daty działalności tych firm:
1900-początek lat trzydziestych, Aleja NMP nr 40
1912-1924, zakład Apollo
1925-1940, zakład Stella.

Ksawery Woźnicki. Fotoamator. Informacje o nim pochodzą z 1937 roku.

Wacław Wyporski. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego w latach 1933-1935.

Zakład Fotograficzny przy Redakcji Dzwonka Częstochowskiego. Istnienie tego zakładu potwierdzone jest w 1906 i 1907 roku.

Tomasz Zdroślak. Pracował techniką pięciominutową w okolicach klasztoru jasnogórskiego, w 1934 roku.

Franciszek Zgórecki (ur. 1895 r. - zm. 1967 r.). Prowadził zakład fotograficzny w Częstochowie od 1914 roku, początkowo w Alei NMP nr 26, później w Alei nr 29.