Ziemiaństwo z okolic Częstochowy 1793 – 1945

Szlachta, a ziemiaństwo. 

W I RP ziemiaństwo oznaczało szlachtę posesjonatów, albowiem tylko oni, oprócz króla i kościoła, mogli posiadać ziemię. Szlachta wywodziła się z dawnego rycerstwa, panów feudalnych. Szlachectwo mógł nadać również król. Jednym ze sposobów zdobycia szlachectwa był indygenat, czyli nadanie polskiego szlachectwa szlachcie obcej, co zrównywało ją prawami ze szlachtą polską. Poprzez szereg przywilejów szlachta uzyskała dominującą pozycję w społeczeństwie. Dzierżawić ziemię mogła również tylko szlachta.  

Dobra Ziemskie posiadane przez szlachtę w okolicach Częstochowy 1783 – 1792:

Apolonia – Karol Biron
Będusz – Jan Nepomucen Rogawski
Błeszno – Amon Karoński i Stanisław Jeziorkowski 
Bobolice – Adam Męciński
Borowno – Franciszek Ksawery Paciorkowski
Bór pustkowie – Dominik Błeszyński
Brzeziny pustkowie – Stanisław Jeziorkowski
Brzeziny Górne – Stanisław Stojowski
Bugaj – Stanisław Jeziorkowski
Bystrzanowice – Sebastian Bystrzonowski i Sulewski bądź Sulejowski (imię nieznane) 
Ciszówka – Adam Męciński
Choroń – Adam Męciński 
Chorzenice – Felicjan Gogolewski
Czepurka – Karol Biron
Dąbie – Stanisław Jeziorkowski
Dąbrowa pustkowie we wsi Brzeziny – Stanisław Jeziorkowski
Dąbrowno – 1783 r.: Sebastian Bystrzonowski i Paszkowski (imię nieznane). 1789 – 1790: Sebastian Bystrzonowski, Muchnicki bądź Muśnicki (imię nieznane), Witkowski (imię nieznane)
Dziadowski folwark – Karol Biron
Dziatki pustkowie z młynem wodnym – Stanisław Jeziorkowski
Garnek – Kajetan Bystrzonowski
Gorzków – Adam Męciński
Górki – Antoni Paciorkowski
Huciska – Adam Męciński
Huta – Aleksander Otfinowski i Jan Trepka
Hutka – Jan Trepka
Janów – Karol Biron 
Jaroszów – Adam Męciński
Jaworznik – Adam Męciński
Kamienica Polska – Ignacy Wędrychowski
Kamyk – Antoni Kiedrzyński i Stanisław Jeziorkowski
Karcowa Droga pustkowie – Amon Karoński
Kiedrzyn – Antoni Kiedrzyński 
Klepaczka – Ignacy Wędrychowski
Kobyłczyce – 2 części: 1. Maciej Pstrokoński, 2. Jan Nepomucen Woźnicki (1. Marcin Wierciszewski – posesor zastawny, 2. Ignacy Korwin Jaszewski – dzierżawca)
Kotowice – Adam Męciński
Kruszyna – do 1789 r.: Konstancja z Daniłowiczów Potocka. 1789 r.: Adam Potocki
Kuźnica Stara – Antoni Paciorkowski
Kuźniczka – Antoni Paciorkowski
Kuźniczka – Antoni Kiedrzyński
Leśniów – Adam Męciński
Libidza – Zaremba (imię nieznane)
Lipnik – Karol Biron
Lgota Gawronia – Piotr Delpacy
Łutowiec – Adam Męciński
Małusy Małe (Szlacheckie) – 4 części: 2. Ignacy Małuski, 1. Jan Zaborski, 1. kościół 
Masłoński Piec – Adam Męciński
Mijaczów – Jan Nepomucen Rogawski
Mirów – Adam Męciński 
Moczydła – Adam Męciński
Mokrzeska Wola – Stanisław Tymowski
Mokrzesz – Stanisław Tymowski
Mrzygłód – Anna Borzęcka 
Myszków – Adam Męciński
Mzurów – Adam Męciński 
Niegowa – Adam Męciński 
Niwki – Anna Borzęcka
Nowa Wieś – Amon Karoński
Nowa Wieś – Adam Męciński
Ogorzelnik – Adam Męciński
Ostatni Grosz – Stanisław Jeziorkowski
Piasek – Karol Biron
Pierzchno – 2 części: 1. Jerzy Węglińśki bądź Węgleński, 2. kościół
Podłęże – Antoni Paciorkowski
Ponik – Karol Biron
Postaszowice – Adam Męciński
Potok – Karol Biron
Przewodziszowice – Adam Męciński
Przybynów – Adam Męciński
Przystajń – Antoni Paciorkowski
Rembielice (Szlacheckie) – August Miączyński
Rędziny – 2 części: 1. Jan Kanty Marchocki, 2. Bogumił Małuski
Rząsawy – Hipolit Czarniecki
Rzeki Wielkie i Małe – Jan Komornicki i Anna z Komornickich Tokarska
Siedlec Górny i Dolny – Karol Biron
Siekierowizna (część wsi Stany) – Antoni Paciorkowski
Sędzowa – Jan Trepka
Skowronów – 3 części: 1. Marcin Celejowski, 2. Marcin Borowiecki, 3. Zofia Staniszewska
Słowik – Amon Karoński
Sobuczyna – Amon Karoński
Stany – Antoni Paciorkowski, 
Tomiszowice – Adam Męciński
Trzebniów – Adam Męciński
Wały pustkowie z młynem – Dominik Błeszyński
Wierzchowisko –  2 części: 1. Antoni Kiedrzyński, 2. królewszczyzna 
Wilkowiecko – 1783 r.: Maksymilian Chodakowski. 1790 r.: Jakub Fryderyk Psarski
Wola Hankowska: 2 części: 1. Bartłomiej Trepka, 2. Antoni Kiedrzyński 
Wrzosowa – Dominik Błeszyński
Wyczerpy Górne – Marchocki (imię nieznane)
Wymysłów – Karol Biron
Wysoka Lelowska – Adam Męciński
Zaborze – Adam Męciński
Zagórze – 1783 r.: Ignacy Głowacki. 1790 – 1791: Józef Bukowski
Zalesice – Karol Biron
Zawada – Adam Męciński
Żarki – Adam Męciński
Żuraw – 1783 r.: Piotr Potocki. 1790 – 1791: Karol Biron

Własność królewska czyli królewszczyzny. 
Była to własność państwowa. Królewszczyzny dzieliły się na ekonomie zwane też dobrami stołowymi,  z których dochody szły na prywatne wydatki króla i jego dworu oraz starostwa, z których dochody przeznaczane były dla skarbu państwa. Dzierżawiła je szlachta. Dobra stołowe były zarządzane przez administratorów bądź wypuszczane szlachcie w dzierżawę. 
W 1792 r. weszła ustawa, na mocy której królewszczyzny miały zostać sprzedane. Ustawy nie zrealizowano.

Królewszczyzny w okolicach Częstochowy:
Adamów – starostwo olsztyńskie
Badory pustkowie – starostwo olsztyńskie
Bargły pustkowie – starostwo olsztyńskie
Biała Dolna – starostwo kłobuckie
Bieżeń pustkowie – starostwo krzepickie
Biskupice – starostwo olsztyńskie
Borowe – starostwo kłobuckie
Borowe – starostwo olsztyńskie
Bór Zajaciski – starostwo krzepickie
Bór Zapilski – starostwo krzepickie
Bukowno – starostwo olsztyńskie
Ciecierzyn – starostwo olsztyńskie
Cyganka – starostwo krzepickie 
Czarna Wieś – starostwo krzepickie
Czatachowa – starostwo olsztyńskie
Częstochowa – starostwo olsztyńskie
Dankowice – starostwo krzepickie
Długi Kąt – starostwo kłobuckie
Dźbów – starostwo olsztyńskie
Gliny pustkowie – starostwo olsztyńskie
Golce – starostwo krzepickie
Gorzelnia – starostwo kłobuckie
Herby – starostwo krzepickie
Huta – starostwo kłobuckie
Iwanowice – starostwo krzepickie
Jaciska – starostwo krzepickie
Jezioro – starostwo krzepickie
Joachimów – starostwo olsztyńskie
Kaczka – starostwo olsztyńskie
Kamień pustkowie – starostwo olsztyńskie 
Kamieńszczyzna – starostwo krzepickie
Karolina – starostwo olsztyńskie
Kawki – starostwo krzepickie
Kędory pustkowie – starostwo olsztyńskie
Klepaczka – starostwo krzepickie
Klepaczka pustkowie – starostwo olsztyńskie
Kłobuck – starostwo kłobuckie
Kopaniny – starostwo olsztyńskie
Koski – starostwo krzepickie
Kostrzyna – starostwo krzepickie
Krasawa – starostwo olsztyńskie
Kręciwilk – starostwo olsztyńskie
Krzepice – starostwo krzepickie
Kucelin – starostwo olsztyńskie
Kule – starostwo olsztyńskie
Kuleje pustkowie – starostwo krzepickie
Kusięta – starostwo olsztyńskie 
Kuźnica Marianowa – starostwo olsztyńskie (dzierżawca – Aleksander Otfinowski)
Łaziec – starostwo olsztyńskie
Łebki – starostwo krzepickie
Ługi Radły – starostwo krzepickie
Łysiec – starostwo olsztyńskie
Mazury – starostwo olsztyńskie
Mirów – starostwo olsztyńskie
Nierada – starostwo olsztyńskie
Olsztyn – starostwo olsztyńskie
Opatów – starostwo krzepickie
Osiny – starostwo olsztyńskie
Pacanów – starostwo krzepickie
Panki – starostwo krzepickie
Parkitne – starostwo krzepickie
Piła – starostwo krzepickie
Poczesna – starostwo olsztyńskie
Praszczyki – starostwo krzepickie
Przymiłowice – starostwo olsztyńskie
Przyrów – starostwo olsztyńskie
Puchały – starostwo kłobuckie
Rembielice (Królewskie) – starostwo krzepickie 
Rększowice – starostwo olsztyńskie
Romanów – starostwo olsztyńskie
Rudniki – starostwo olsztyńskie
Sabaty pustkowie – starostwo krzepickie
Siedlec – starostwo olsztyńskie 
Sieraków – starostwo olsztyńskie
Skrajnica – starostwo olsztyńskie
Starcze pustkowie – starostwo olsztyńskie
Staropole – folwark w starostwie olsztyńskim
Stradom – wieś wójtostwa częstochowskiego w starostwie olsztyńskim
Suliszowice – starostwo olsztyńskie
Tamki – starostwo ?
Troniny pustkowie – starostwo krzepickie 
Truskolasy – starostwo krzepickie
Turów – starostwo olsztyńskie 
Wanaty pustkowie – starostwo olsztyńskie
Wąsosz – starostwo olsztyńskie 
Wiercica – starostwo olsztyńskie
Wierzchowsko – 2 części: 1. starostwo olsztyńskie, 2. własność szlachecka
Własna – starostwo olsztyńskie
Wyczerpy Dolne – starostwo olsztyńskie
Zarębice – starostwo olsztyńskie
Zawada – starostwo olsztyńskie
Zawisna – starostwo olsztyńskie
Zawodzie pustkowie – starostwo olsztyńskie
Złochowice – starostwo krzepickie
Zrębice – starostwo olsztyńskie
Zwierzyniec – starostwo krzepickie
Żerdzina – starostwo krzepickie

Kościół. 
Nabywał ziemię w wyniku nadań bądź darowizn. Aby ograniczyć zwiększający się areał ziemi posiadany przez kościół, wprowadzono zakaz handu ziemią przez tę instytucję. Od 1635 r. sejm musiał zaaprobować przekazanie ziemi kościołowi w każdym przypadku. Pomimo tego szacowano, że u schyłku I RP kościół posiadał blisko jedną trzecią ziemi.

Dobra Ziemskie posiadane przez kościół w okolicach Częstochowy:
Babibór – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Biała Górna – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Blachownia – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Błaszczyki – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Brzózka – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Brzyszów – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Częstochówka – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Gnaszyn – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Grabówska – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Grodzisko – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Jaskrów – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Kawodrza – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Kalej – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Kocin – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Konin – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Konopiska – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Kopiec – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Kopskie – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Korzonek – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Lgota – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Lisiniec – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Lusławice – klasztor OO Kartuzów w Gidlach
Łęg – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Łojki – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Łobodno – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich w Kłobucku
Malcze pustkowie w nim pustkowia: Błaszczyki, Cisie i Gać – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Małusy Wielkie – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Mokra – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich w Kłobucku
Młyny pustkowie (3 młyny) – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Mstów – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Mykanów – siostry klaryski
Nowa Wieś – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Nowy Folwark – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Pabianice – klasztor OO Kartuzów w Gidlach
Pierzchno – 1. klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze, 2. własność szlachecka
Pleszyny – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Rybna – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich w Kłobucku
Trzepizury pustkowie – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Srocko – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie
Stawki – klasztor OO Kartuzów w Gidlach
Szarlejka – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Święta Barbara – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Waleńczów – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Wąsosz – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze 
Wręczyca Wielka i Mała – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Wyrazów – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Zagórze (obecnie część Kłobucka) – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Zakrzew – klasztor OO Paulinów na Jasnej Górze
Zawada – klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich we Mstowie

Mieszczanie. 
Statuty piotrkowskie z 1496 r. zabraniały mieszczanom obejmowania urzędów i nadawania dóbr. Szlachtę drażniło to, że do ich warstwy przechodzą bogate rody mieszczańskie: Bonerowie, Firlejowie, Morsztynowie, Szembekowie. W 1543 r. uchwalono nakaz sprzedaży dóbr ziemskich posiadanych przez mieszczan. Dopiero od 1768 r. umożliwiono mieszczanom dzierżawę dóbr ziemskich. Od 1775 r. mogli nabywać dobra na Litwie, a od konstytucji 3 maja w całej Koronie.

Chłopi. 
Nie byli właścicielami ziemi, lecz jedynie jej użytkownikami. Od XVI w. zabraniano chłopom opuszczać ziemię. Odtąd tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś. Tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i przenieść się do miasta. Chłopi podlegali sądownictwu pana, byli zobowiązani do renty odrobkowej (pańszczyzny), opłat w naturze, ponadto była tendencja do zmniejszania im ziemi, czy przenoszeniem na gorsze grunty, czyli tzw. rugi chłopskie. Z biegiem stuleci następowało zaostrzanie poddaństwa. Rozmiar gospodarstw chłopskich stale malał: jeszcze w XVI w. wynosił przeciętnie pół łana, w 1 poł. XVII w. ćwierć łana, a w 2 poł. XVII w. przeważały już gospodarstwa karłowate. Wobec opornych chłopów stosowano okrutne kary (rózgi, zakuwanie w dyby, nawet karę śmierci). Poddaństwo chłopów upodabniało się do niewoli, gdyż w związku ze wzrostem zapotrzebowania na folwarczną siłę roboczą zaczęto w XVIII w. sprzedawać lub zastawiać chłopów bez ziemi (sprzedaż chłopów). W królewszczyznach położenie chłopów było lepsze, ze względu na to, że w tych majątkach nie obowiązywało wiele praw i przywilejów szlacheckich zwiększających pańszczyznę. W 1768 r. zniesiono prawo karania chłopów przez sądy dominialne. Ustawa z 1792 r. o sprzedaży królewszczyzn, zapewniała chłopom wolność osobistą oraz własność użytkowanej ziemi. Jednakże rozbiory przekreśliły przemiany. Jedynym wyjątkiem posiadania przez chłopów ziemi były tzw. Wybraniectwa. Utworzone w 1578 r. za panowania króla Stefana Batorego. Chłopi z królewszczyzn w zamian za służbę wojskową otrzymywali gospodarstwa w tychże królewszczyznach wolne od wszelkich powinności. Wybraniec był zobowiązany stawić się na każde wezwanie. Był to rodzaj piechoty inaczej zwanej łanową.

Cudzoziemcy. 
Od 1589 r. obowiązywał zakaz posiadania przez cudzoziemców dóbr ziemskich na własność . Nie mogli również korzystać z prawa zastawu i gospodarować na majątku, który uzyskali poprzez pożyczkę udzieloną właścicielowi na czas jej spłaty.  Posiadane dobra musieli sprzedać. Od 1775 r. zezwolono im na nabywanie dóbr na Litwie. 

Żydzi. 
Nie mogli nabywać ani dzierżawić dóbr ziemskich. Od 1775 r. mogli natomiast trudnić się rolnictwem.
W 1793 i 1795 r. na skutek II  i III rozbioru okolice Częstochowy dostają się pod zabór pruski. 
Królewszczyzny jako własność państwa polskiego przechodzą na własność państwa pruskiego. 
W 1796 r. ma miejsce konfiskata przez Prusaków dóbr ziemskich posiadanych przez kościół. 
Królewszczyzny oraz dobra skonfiskowane kościołowi jako własność państwa pruskiego zostają przekształcone w tzw. Ekonomie oraz Dobra Rządowe. 

Dobra Rządowe Częstochowa: miasto Nowa Częstochowa, miasto Stara Częstochowa, młyn Częstochowa, dwie karczmy w Częstochowie, folwarki: Gorzelnia, Kalej, Wyczerpy, Pleszyny, Lisiniec, św. Barbara, wójtostwo Wyczerpy część starościńska z karczmą, wsie: Kalej, Lgota z karczmą, Szarlejka, Gnaszyn, Kawodrza, św. Roch, osady wieczysto dzierżawne w Częstochowie: Olszewskiego, Maszandra, Seweryna, Heringa, Nieszkowskiego, Kohna, dochód z placu gdzie komora, dochód z placu gdzie magazyn solny, młyn Kawodrza, młyn w Stradomiu, młyn Jackowizna w Dźbowie posiadany prawem emfitentycznym, kolonia Wielki Bór vel Hohberg, wójtostwo Dźbów, wieś wójtostwo Dźbów część A, wieś Dźbów część B, folwark wójtostwo Częstochowa, wieś i folwark Grabówka, folwark Kamień, wieś Wierzchowisko, folwark Mykanów, wieś i folwark Cykarzew, wsie: Kokawa, Mykanów, Rybna, Przedkocin. 

Ekonomia Iwanowice: wójtostwo Iwanowice, wieś i folwark Iwanowice, młyn Drynda, wieś i folwark Opatów, młyn Chwist, dwa młyny w Rembielicach, wieś i folwark Rembielice, młyn Indrak, wójtostwo Maków, młyn Maków, wieś Maków, młyn Kamieńszczyzna, wieś 
i folwark Zwierzyniec, wieś i folwark Złochowice, kolonia Czarny Las, kolonia Dolicki, wieś i folwark Popów, wieś i folwark Mokra, wieś i folwark Kłobuck, młyn Kłobuck Maliniec, młyn Liguna, młyn Brzózka, wieś i folwark Rybna, folwark Biała Papiernia, folwark Jeleniec.

Dobra Rządowe Krzepice: miasto Krzepice, folwarki: Starokrzepice, Cieciułów, Dankowice, Kuźniczka, Lutrowskie, Zajączki z karczmą, folwark Proboszczowskie, Kluczno, sołectwo pod Krzepicami, wieś Starokrzepice z dwoma młynami, wsie: Dankowice, Kuźniczka, Zajączki, Bór Zajaciński, Bór Zapilski, Dąbrowa, Ługi Radły, Kluczno, Kamińsko, młyn Cyganka z gruntami wieczystodzierżawnymi, młyn Szczygieł, kolonie: Aleksandrów, Węglowice, Puszczew, plac Naftalego w Krzepicach, młyny: Magreta, Ługi Radły, Kamińsko, Kluczno, Koski, Kostrzyna, Kuleje, Podłęże, Borek, Gawęda, część wsi Cieciułów, wybraniectwo w Truskolasach posiadane prawem emfitentycznym, część wsi Proboszczów w Krzepicach, folwark i wieś Kuków z młynem, folwark Panki, Żerdzina z młynem, folwarki: Piła, Połamaniec, Cisie z młynem, wsie: Panki, Truskolasy, Bór Zapilski z karczmą, Pańska, Żerdzina, Koski, Praszczyki, Koziborek, Galary, Kawki, Podłęże, Kostrzyn, Pacanów, Cyganka, Piła, Jaciska, Klepaczka, Kałmuki, Jezioro, Herby, Wilcza Góra, Bieżeń, Cisie, Łebki, Kuleje, Pietrzaki, osada leśna „Cztery Kopce”, osady młynarskie: Troniny, Sitkowizna.

Dobra Narodowe Olsztyn: miasto Olsztyn z kościołem parafialnym, wieś i folwark Biskupice, folwark Borowe, folwark Ciecierzyn, wieś i folwark Turów, wsie: Przymiłowice, Suliszowice, Zrębice, Krasawa, Czatachowa, wójtostwo Krasawa, sołectwo Krasawa, wójtostwo Suliszowice, Suliszowice druga połowa, Suliszowice wybraniectwo, sołectwo Zrębice, Biskupice wybraniectwo, sołectwo Turów, wieś i folwark Bukowno, wieś i folwark Pabianice, wójtostwo Skrajnica. 

Dobra Rządowe Ekonomia Poczesna: folwark Adamów i Lepisz, wieś, folwark i karczma Poczesna, pustkowie Zawodzie, wsie Zawisna i Bargły, pustkowie Szymczyki, wieś Wanaty, pustkowie Rogaj vel Rogacz, kolonia Dębowiec składająca się z 9 kolonistów mających wieczyste dzierżawy, wieś Jamki, pustkowie Leśniaki z karczmą, wieś i folwark Osiny, pustkowia Kowackie i Wilki, wieś Zawada z karczmą i młynem wieczysto dzierżawnym, folwark Młynek, wieś Nierada, pustkowia: Całka, Kukuły, Mazury, Pilawka, wieś Łaziec z karczmą, pustkowie Szłudzic, wieś Wąsosz z młynem, pustkowie Borek, wieś i folwark Klepaczka wraz z młynem i karczmą, wieś Własna z młynem, wieś Starcza, pustkowia Zimna Woda i Badory, wieś i folwark Łysiec, folwark Rększowice wójtostwo, pustkowia Grzybów czyli Kozery, Kobyłka, wieś i folwark Hutki z karczmą, pustkowia Bugaj i Zdechlaki, wieś i folwark Konopiska wraz z dwiema karczmami, pustkowie Pająk z karczmą, pustkowie Kotara z karczmą, pustkowie Kijas z karczmą, pustkowia: Walaszczyk, Pietrzak, Pałysz, Wygoda, Kuźnica, wieś i folwark Mirów z karczmą, pustkowia: Kręciwilk, Królik, folwark Joachimów, wieś Kusięta z karczmą, wieś, folwark i wójtostwo Siedlec z karczmą, wsie: Brzyszów, Srocko, Małusy Małe z jednym młynem w wieczystej dzierżawie, folwark i miasto Mstów, folwark Staropole, wieś Wiercica z sołectwem, karczmą i młynem w wieczystej dzierżawie, wsie: Sygontka i Sieraków, folwark Karolina, wsie: Łuszczyn, Kusięta. 

Dobra Narodowe Koziegłowy: miasto Koziegłowy z młynem Burkacie czyli Burkat, Oczko, Smardzew, Suchor, austeria pod miastem i kościołem parafialnym, folwark Koziegłowy, Koziegłówki z kościołem parafialnym, Lgota z młynem i tartakiem zwanym Gniazdzin, Siedlec, Gniazdów, folwark Kuźnica Stara z wsią o tej samej nazwie, wieś Gęzyn, folwark Markowice, wsie Winowno i Cynków, folwark Rzeniszów i wieś o tej samej nazwie z młynem Świdnica, wieś i folwark Rudnik Wielki, wieś Rudnik Mały, wieś i folwark Wojsławice, wójtostwo Cynków i część wsi Cynków, wójtostwo Gniazdów i część wsi Gniazdów, wójtostwo Koziegłowy i część wsi Koziegłowy, wójtostwo Gęzyn i część wsi Gęzyn, wójtostwo Siedlec i część wsi Siedlec, wójtostwo Lgota i część wsi Lgota, wójtostwo Winowno i część wsi Winowno z młynem o tej samej nazwie, wieś i folwark Jastrząb.

Ekonomia Rządowa Gidle: wieś Strzałków i pustkowie Sucha Wieś, wieś Grzebień, Wygoda, Orzechów część, Szczepocice, pustkowie Papierniak, folwark w Strzałkowie, folwark w Szczepocicach, propinacja w Strzałkowie, młyn Wrony, młyn Brylisko, młyn Kamionka, wieś Dobryszyce, pustkowia: Żaki, Ruda, Piskorz, Żarek i Borowisko, folwark i propinacja w Dobryszycach, młyn w Dobryszycach, młyn w Rudzie, młyn w Żarkach, wieś Wiewiercz, folwark i propinacja w Wiewierczu, wieś Łuszczonowice i pustkowie Laroki, propinacja w Łuszczonowicach, wieś Radziechowice i pustkowie Klekowka, folwark i propinacja w Radziechowicach, młyn Klekowka, wieś Dąbrówka, pustkowie Cirkawizna i Brodawa, folwark i propinacja w Dąbrówce, wieś Bartodzieje, folwark i propinacja w Bartodziejach, wieś Młodzew, folwark i propinacja Młodzoż, sołtystwo Bugaj, folwark i propinacja w Bugaju. Gidle Dominikanów: wieś Gidle część, folwark i propinacja tamże, młyn Koziołek. Gidle Kartuzów: wieś Gidle, wieś Ruda, wieś Steców, wieś Skrzypice, folwark Gidle, folwark Steców, propinacja w Gidlach, młyn Szmida, młyn Gidle, młyn Rybołówstwo. Wieś Wielgomłyny i Zalesie, folwark i propinacja w Wielgomłynach, folwark i propinacja w Woli Przedborskiej, wieś Orzechów, folwark i propinacja w Orzechowie, młyn Czeczówka, wieś Konary, wieś Zawady, wieś Śliwaków, wieś Grubie, folwark w Konarach, sołtystwo w Zawadach, tamże propinacja, wieś Wojnowice, wieś Górki, folwark Wojnowice, folwark Górki, wieś Niesulów, wieś Cudków i Grodzisko, tamże propinacja. 

Dobra Narodowe Ekonomia Pajęczno: miasto Pajęczno, wieś Dylów Narodowy, wieś Siedlce, młyn Winiówka, wieś Wistka, wieś Makowiska, wiatrak Makowiska, probostwo Makowiska, wieś Niepoń, wieś Ładzin, osada naldeśnictwa Ładzin, wieś Patrzyków, wieś Gajęcice, osada dworska po młynie Grobelne, wydmy piaszczyste, łąki dodatkowe i pastwiska nad rzeką Wartą, wieś Kiełczygłówek, wieś Huta Dąbrowa, pustkowie Pierzyny, wieś Obrów, wójtostwo Szczerców, austeria w Szczercowie, dom szynkowy w Szczercowie, wójtostwo Lubośnia, pustkowie Gorzeń, wieś Rudziska, młyn Rudziska, wieś Restarzew, karczma Restarzew, młyn w Szczercowskiej wsi, wieś Wąsosz, kolonia Nowa Wieś, pustkowie Łyki.

Dobra Narodowe Ekonomia Wiewiec: wieś i folwark Wiewiec wraz z wiatrakiem, kolonia Błota Kruplińskie, wieś i folwark Wola Wiewiecka, wieś i folwark Krzywa wraz z młynem, karczma w Kruplinie, wieś i folwark Dubidze, wieś i folwark Stara Brzeźnica z młynem Borowiec czyli Tałaj, karczma Psia Góra, łąka Gerlachowia, wieś i folwark Dworszowice, młyn Ważne, pustkowie Płaszczyzna, karczma w Dworszowicach, folwark Zimna Woda, pustkowie Stoczki, kolonia Konstantynów, wieś Będków, łąka folwarczna w Będkowie, pustkowie Krzyżaki, wieś i młyn Trzebce, miasto i karczma Brzeźnica, wieś i folwark Piekary. 

Nastąpiło częściowe rozdawnictwo w ręce prywatne dóbr przejętych przez Prusaków:
29 marca 1797 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II nadał dobra Łojki, Miedźno, Biała Dolna, Wielka Wręczyca, Kocin, Ostrowy i Kłobuck Chrystianowi Henrykowi Kurcyuszowi hr. Haugwitz. Powstały w ten sposób największe obszarowo dobra prywatne położone w okolicach Częstochowy. Łojki, Miedźno i Białą Henryk Haugwitz sprzedał. Dobra Zagórze – Ostrowy przechodząc przez kolejnych właścicieli zostały nabyte w 1891 r. przez cara Aleksandra III, by poprzez jego syna cara Mikołaja II na mocy darowizny dostać się w ręce wielkiego księcia Michała Romanowa, brata ostatniego cara Rosji. W 1919 r. dobra zostały przejęte przez państwo polskie.

16 grudnia 1797 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III nadał dobra Zarębice, wójtostwo Przyrów, wójtostwo Wierzchowisko, Baby, Rudniki, Wancerzów, Jaskrów, Konin, Kłobukowice z przyległością Kuchary, Zawada, Krasice, Małusy Wielkie, Lusławice w powiecie częstochowskim oraz Soborzyce i Okołowice w powiecie radomszczańskim ks. Ludwikowi Wirtemberskiemu. Tenże wkrótce, bo już około 1799 r. sprzedał te dobra, za wyjątkiem Zarębic, Aleksandrowi hr. Schoenaich von Carolath. W pierwszej połowie XIX w. z tych równie dużych dóbr majątki są pojedynczo wyłączane i sprzedawane. 
W 1815 r. okolice Częstochowy wchodzą w skład Królestwa Polskiego w zaborze rosyjskim. 

Po roku 1830 pojawiają się na terenie Królestwa Polskiego majątki z nadań carskich tzw. Majoraty. Były to majątki nadawane przez cara wysokiej rangi oficerom za zasługi dla Rosji. Były one niepodzielne, a mogły być tylko dziedziczone przez najstarszego syna. W przypadku braku syna dziedziczyły córki i ich dzieci. W przypadku braku dzieci, majątek mógł dziedziczyć brat obdarowanego bądź inni najbliżsi krewni. Jeśli brakowało spadkobierców dobra wracały do państwa. Dziedziczyć mogły tylko dzieci z prawego łoża o wyznaniu prawosławnym.  Majoratu nie wolno było sprzedawać, dzierżawić, zadłużać. Dopiero w 1906 r. zniesiono część obostrzeń i można było fragmenty części majoratów sprzedawać na działki włościanom. Mogły też być zadłużane. Od 1913 r. majoraty można było puszczać w dzierżawy. Charakterystycznym znakiem majoratów było to, iż często składały się z folwarków położonych w różnych miejscach Królestwa Polskiego. Majoraty były częścią planu rusyfikacji ziem polskich i miały stanowić ośrodki kultury rosyjskiej.

Majoraty w okolicach Częstochowy:
Mykanów: Folwark Mykanów, wieś Mykanów, wieś Kokawa, wieś Rybna, pustkowie Przedkocin z lasem należącym do dóbr Mykanów w pow. częstochowskim. Osada leśna Gidle wydzielona z tychże dóbr w pow. radomszczańskim. Nadany Prokofiejowi Pawłowowi 3 grudnia 1838 r. Po nim dziedziczył jego syn z drugiego małżeństwa Aleksander Pawłow. Po nim jego dwaj synowie Aleksander i Jerzy Pawłowowie. 
Braciejowice: Folwark Kalej, folwark Gorzelnia, folwark Popów, folwark Grabówka, osada leśna Osiniec, osada leśna Warowna Góra wydzielona z Popowa, osada strzelca leśnictwa Popów, działek lasu w leśnictwie Popów w pow. częstochowskim. Folwark Sadków, folwark Kobylany w pow. radomskim. Folwark Głodno, folwark Braciejowice, prawo rybołówstwa w połowie rzeki Wisły przylegającej do folwarków Głodno i Braciejowice w powiecie puławskim. Nadany 9 marca 1868 r. Włodzimierzowi ks. Czerkaskiemu. Po jego śmierci majorat odziedziczył jego brat Eugeniusz ks. Czerkaski, a po nim 31 sierpnia 1898 r. jego wnuczka Elżbieta Zaleska z domu ks. Czerkaska. 
Opatów: Folwark Dankowice, folwark Mokra, folwark Opatów, las z Rembielic, okręg Równa, okręg Słotwice, okręg Dębowa Wola, okręg Sudoł, osada leśna strzelca, osada leśna pomocnika strzelca, osada pokarczemna Dankowice w pow, częstochowskim. Folwark Bieniec, folwark Mierzyce, folwark Biała, folwark Głowinkowskie, folwark Osiek, młyn Osiek w pow. wieluńskim. Nadany 16 października 1875 r. hr. Teodorowi Heyden. Po nim dziedziczył jego syn hr. Mikołaj Heyden. 
Poczesna: Folwark Poczesna, folwark Karolina, folwark Adamów, folwark Osiny vel Borek, folwark Młynek, folwark Lepisz, wieś Poczesna, karczma Poczesna, pustkowie Zawodzie, wieś Wanaty, pustkowie Rogaj vel Rogacz, wieś Bargły, pustkowie Szymczyki, wieś Osiny, pustkowie Kowackie, pustkowie Wilki, pustkowie Całka, las dóbr Poczesna w pow, częstochowskim. Folwark Kuźnica Stara w pow. będzińskim. Nadany 4 listopada 1841 r. Michałowi Sobolew. Po nim dziedziczył jego syn Michał, po którym ks. Elżbieta Teniszew jego siostra. 
Rembielice: Folwark Wąsosz, folwark Zwierzyniec, folwark Jeleniec, folwark Kamieńszczyzna w pow. częstochowskim. Dział lasu wydzielony z osady leśnej Zagrody, osada leśna gajowego wydzielona z majątku Chorzęciny w pow. brzezińskim. Nadany 16 marca 1873 r. Aleksandrowi Muchanow. Po nim dziedziczył jego brat Jerzy Muchanow.
Turów Olsztyński: Folwark Turów, folwark Ciecierzyn, folwark Biskupice, folwark Mirów, folwark Joachimów, folwark Bukowno, działy lasu z lasów dóbr Olsztyn. Nadany 7 lipca 1868 r. Aleksandrowi Sztadenowi. Po nim dziedziczył jego syn Ryszard Sztaden. 
Wasilewo: Folwark Siedlec, folwark Mstów, folwark Dźbów, folwark Hutki, folwark Rększowice, folwark Wierzchowisko, folwark Kamień, dział gruntu z dóbr Wyczerpy Dolne a dołączony do folwarku Kamień w pow. częstochowskim. Folwark Kniatów, folwark Stempno, folwark Szynkielew w pow. wieluńskim. Folwark Łęki w pow. łęczyckim. Folwark Dąbrowa, osada młynarska Dąbrowa, działek łąki w Stoczku, osada karczemna Dąbrowa, osada kuźnicza Dąbrowa, osada karczemna Taraska, folwark Karczunek w pow. opoczyńskim. Osada leśna Ryś, osada leśna Łęki, osada strzelecka przy osadzie leśnej Ryś, osada leśna przy osadzie leśnej Łęki w pow. wieluńskim. Nadany 28 grudnia 1877 r. Wasilijowi Zabołockiemu po którym dziedziczyła jego córka Elżbieta Gotowcew. 
Wojkowice Kościelne: Folwark Wojkowice Kościelne w pow. będzińskim. Folwark Kłobuck z dwoma wodnymi młynami „przy Kłobucku” i „Malina” w pow. częstochowskim. Folwark Szewce w pow. kieleckim. Las z części okręgu Słupica Górna i Słupica Dolna w leśnictwie Kozienickim w guberni Radomskiej, okręg leśne osady. Nadany 16 marca 1873 r. i 30 listopada 1873 r. Adolfowi von Hübbenet. Zmarł 24 marca 1901 r. w Paryżu. Po nim dziedziczyła wdowa Maria von Hübbenet. 
Zajączki: Folwark Zajączki, folwark Kuźniczka, folwark Lutrowskie, folwark Panki z częścią folwarku Żerdzina w pow. częstochowskim. Folwark Pajęczno, folwark Barany w pow. radomszczańskim. Folwark Cieciułów, folwark Czastary, folwark Przybory w pow. wieluńskim. Nadany 25 kwietnia 1866 r. generałowi lejtnantowi Leonowi Gieczewiczowi (zm. 6.08.1874 r.), po nim dziedziczyła jego córka Leonia Gieczewicz, a następnie Konstanty Gieczewicz syn Stanisława. 
Koziegłowy: Folwark Koziegłowy z wsią Koziegłówki, wójtostwo w Koziegłowach, młyn wodny Pasieka, folwark i wieś Markowice, folwark i wieś Rzeniszów, wójtostwo Lgota 
z wsią Lgota Koziegłowska z częścią wójtowską, młyn wodny Biskup, Suchor, Smardzów, Burkat vel Burkacz, Świdnica, Gniździn vel Gniazdów, tartak i hamernia pod Rosikoniem 
w pow. będzińskim. Nadany 16 października 1835 r. Włodzimierzowi Pankratiewowi. Po nim dziedziczył jego syn Michał, po którym również syn Michał. Po odzyskaniu przeze Polskę niepodległości Michał Pankratiew złożył podanie o przyznanie mu z majoratu 25 mórg, gdyż uważał się za Polaka i wbrew własnej woli został ochrzczony w wierze prawosławnej, ale zmienił ją na rzym – kat. Ożenił się z Polką włościanką. Władze polskie wyraziły zgodę. 
Pabianice: Folwark Pabianice w pow. częstochowskim. Folwarki Słomniczki i Nasiechowice w pow. miechowskim. Nadany 14 sierpnia 1845 r. Aleksandrowi Pisariew. W 1918 r. właścicielką była Wiera Pisariew. Nie wiadomo jakie łączyło ją pokrewieństwo z Aleksandrem Pisariewem.
Kluczno: Folwarki Kluczno i Rybno w pow. częstochowskim. Folwark Kotków w pow. radomszczańskim. Folwark Podolin w pow. piotrkowskim. Folwark Komorowo w pow. pułtuskim. Nadany 23 września 1868 r. Mikołajowi Drejerowi, po którym dziedziczył syn również Mikołaj. 
Piotrowo: Folwark Klepaczka, folwark Łysiec, część lasu z leśnictwa Olsztyn w pow. częstochowskim. Folwark Wojsławice, folwark Gniazdów, folwark Jastrząb, osada młynarska Oczko w pow. będzińskim. Nadane Włodzimierzowi Lebiediew w 1869 r., po nim dziedziczył Piotr Lebiediew syn Iwana. Dokładna data nadania nie ustalona. 
Radziechowice: Folwark Radziechowice w pow. radomszczańskim nadany 21 grudnia 1835 r. Pawłowi Liprandi. Po Pawle Liprandi dziedziczył jego syn Rafał, któremu nadano 12 października 1867 r. folwark Lisiniec w pow. częstochowskim. Folwark Lisiniec na licytacji zarządzonej przez Towarzystwo Kredytowe Ziemskie nabył 27 lutego 1909 r. Chemia Zandberg, a następnie rozparcelował. 
Wiewiec: Folwark i wieś Wiewiec wraz z wiatrakiem, wieś i folwark Wola Wiewiecka w pow. radomszczańskim. Nadane Pawłowi Kuprianow 4 / 16 października 1835 r. Do nadania 2 / 14 marca 1867 r. dołączono folwark Kruplin w pow. radomszczańskim. Po jego śmierci w 1874 r. majorat odziedziczyła córka wdowa Warwara Werman z domu Kuprianow. Po niej w 1890 r. majorat odziedziczył jej syn Iwan Werman syn Chrystiana.  

Na mocy ustawy z dnia 25 lipca 1919 r. majoraty przeszły na własność Skarbu Państwa. Władze wydzierżawiały folwarki. W okresie międzywojennym większość ziemi należącej do dawnych majoratów udało się rozparcelować. 
Oprócz tego w powiecie częstochowskim nadaniem cara Aleksandra II obszar o powierzchni 3239 mórg z dóbr rządowych Krzepice otrzymał Samuił Grejg. Wedle jego życzenia 10 / 22 sierpnia 1879 r. dobrom tym nadano imię „Aleksandria”. Zmarł 9 marca 1887 r., a majątek odziedziczyły jego córki: Aleksandra Stenbok i Julia 1 voto Kankryn, 2 voto Ruszkowska. 
W 1909 r. obie sprzedały swe części Bankowi Włościańskiemu, który dokonał częściowej parcelacji dóbr. Resztę rozparcelowano w okresie międzywojennym. 

Dokonywano też sprzedaży dóbr rządowych. Folwark i wieś Dworszowice  z karczmą i młynem Ważny, pustkowie Płaszczyzna, folwark Zimna Woda z pustkowiem Stoczki, wieś Będków z pustkowiem Krzyżaki i łąką folwarczną w Będkowie, wieś i młyn Trzebce, kolonia Konstantynów oraz las w obrębie tychże dóbr należace do Dóbr Narodowych Ekonomii Wiewiec nabył 24 listopada 1831 r. Stefan Sławianowski. 
Wieś i folwark Dubidze należące do Dóbr Narodowych Ekonomii Wiewiec nabył 9 czerwca 1832 r. Łukasz Czarnomski. 
Dobra Stradom, Wyczerpy Dolne i wójtostwo Częstochowa nabył Edward Wyttek kontraktem administracyjnym 5 / 17 listopada 1836 r. a następnie urzędownie 23 października / 4 listopada 1837 r. 
Dobra Konopiska wraz z młynami Pająk, Kijas i Kotara należące do Dóbr Rządowych Ekonomia Poczesna nabyła Julia z Cywińskich Cywińska, żona Ignacego Puchały Cywińskiego, pułkownika Korpusu Żandarmów wojsk rosyjskich, p.o. wiceprezydenta Warszawy,  25 maja / 6 czerwca 1834 r., a następnie aktem urzędowym 9 / 21 kwietnia 1836 r.
Dobra Konary, Zawada, Śliwaków i Grabie należące do Ekonomii Rządowej Gidle nabyła 14 / 26 listopada 1836 r. Stefania z Kisielewskich Ostrowska. 

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. dawała wszystkim równość wobec prawa. Ziemię mógł nabywać każdy kogo było na to stać. Za wyjątkiem Żydów. W ten sposób dobra Kamienica Polska w 1818 r. nabyło kilkudziesiąt osób, a w 1819 r. w ten sam sposób jedną trzecią dóbr Huta Stara, tj. Huta Stara litera A.
W Księstwie Warszawskim konstytucja z 1807 r. zniosła poddaństwo, zapewniając chłopom wolność osobistą i równość wobec prawa, ale nie dała im ziemi, a dekret grudniowy 1807 r. umożliwił właścicielom folwarków wysiedlanie chłopów z zajmowanych gospodarstw. W tej sytuacji większość chłopów zawierała z panami umowy, na mocy których mogła pozostać na roli pod warunkiem odrabiania pańszczyzny, często wyższej niż przedtem. Rugi chłopskie trwały nadal, a ich zakończenie dopiero miało miejsce poprzez uwłaszczenie w 1864 r. 
Najdłużej system folwarczno-pańszczyźniany utrzymywał się w zaborze rosyjskim. 

W Królestwie Polskim po 1815 obciążenia chłopów nawet rosły. Dopiero na podstawie ukazu o urządzeniu włościan z 7 czerwca 1846 r. zaczęto w dobrach rządowych i niektórych dobrach prywatnych zamieniać pańszczyznę na czynsze. W Królestwie Polskim ukazem z dnia  19 lutego / 2 marca 1864 r. następuje uwłaszczenie. Włościanie przejmują grunty bezpłatnie na własność, a właściciel otrzymuje odszkodowanie ze skarbu państwa. Kończy się pańszczyzna, czynsz oraz wszelkie inne daniny chłopa dla dworu. Ustanowione zostaję służebności zwane serwitutami, na mocy których włościanie mogą bezpłatnie pobierać rocznie określoną ilość drzewa z lasu oraz wypasać tam bydło.
Ukaz z 28 października / 9 listopada 1866 r. „O zniesieniu stosunków dominialnych w miastach Królestwa Polskiego” likwidował miasta prywatne. Na naszym terenie były to: Janów, Kłobuck, Koniecpol, Mrzygłód, Pławno, Żarki.
Żydzi w roku 1862 r. otrzymali prawo do nabywania dóbr ziemskich. Wcześniej wszakże mogli już je nabywać, ale za zgodą władz.
Ziemiaństwo traci praktycznie darmową siłę roboczą i staje przed problemem przekształcenia gospodarstw feudalnych w nowoczesne gospodarstwa rolne przynoszące dochód. 
Część majątków źle zarządzanych, zadłużonych i posiadających słabą ziemię chyli się ku upadkowi. Jedne zostają sprzedane na licytacji, często Żydom, którzy dokonują ich parcelacji. Właściciele innych widząc, że nie zdołają się wydostać ze spirali zadłużenia, a chcąc uniknąć licytacji sami parcelują swe dobra. Parcelacji dokonuje również Bank Włościański powstały w Cesarstwie Rosyjskim w 1882 r., który w 1888 r. rozciągnął działalność na tereny Królestwa Polskiego. Od roku 1895 Bank uzyskał prawo nabywania dóbr ziemskich w celu ich parcelacji. Bank udzielał chłopom długoterminowych kredytów na zakup ziemi do 90 % jej wartości na okres do 34,5 roku. 

Do 1914 r. rozparcelowane zostały majątki: Aleksandria (częściowo), Biała Dolna, Brzyszów, Więcki, Wyczerpy Górne, Wilkowiecko, Górki i Stany, Gruszewnia, Zawada, Kobyłczyce, Kuźnica Marianowa, Krasice, Lisiniec, Lubojna, Małusy Małe, Pierzchno, Przystajń, Radostków, Rudniki, Rędziny, Skowronów, Niegowa, Bobolice. Inne znacznie zmniejszają swoją powierzchnię: Libidza, Waleńczów, Błeszno, Stradom, Miedźno, Żarki, Choroń, Wyczerpy Dolne, Kamyk, Kiedrzyn, Mokrzesz.
W 1886 r. powierzchnia wielkiej własności ziemskiej w powiecie częstochowskim wynosiła 126 399 mórg co stanowiło 37 % powierzchni powiatu. W powiecie radomszczańskim było to 56,5 %, będzińskim 29,1 %, łaskim 53,6 %, łódzkim 39 %, rawskim 47 %, brzezińskim 47,3%, piotrkowskim 44,2 %. Powiat częstochowski posiadał jeden z najniższych współczynników. Mniejszy miał jedynie powiat będziński. Dobra Skarbowe i donacyjne były liczone osobno i w powiecie częstochowskim wynosiły 29 087 mórg tj. 11,5 % powierzchni powiatu. 
Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. i po uzyskaniu przez Żydów możliwości nabywania ziemi,  wiele majątków znalazło nowych właścicieli. Pojawił się problem kogo można zaliczać do warstwy ziemiańskiej. 

W odrodzonej Polsce do właścicieli ziemskich zaliczono osoby posiadające więcej niż 50 ha ziemi. Wg spisu z 1921 r. wielka własność rolna, tj. majątki ziemskie powyżej 50 ha, zajmowała w powiecie częstochowskim 11,9 % ogólnej powierzchni powiatu. Było to niewiele, zważywszy, że średnia dla całego województwa kieleckiego wynosiła 30,3 %. Spowodowane to było tym, że majątki ziemskie zajmowały najmniejszy obszar w powiatach uprzemysłowionych, a do takich należała Częstochowa. Według spisu powszechnego z 1921 roku w powiecie częstochowskim znajdowało się 45 majątków ziemskich o powierzchni powyżej 50 ha.

Spis Ziemian w okolicach Częstochowy 1918 – 1930:
Powiat Częstochowa:
Apanowicz Cyprian – Rędziny 520 ha, gm. Wancerzów
Babicki Władysław – Papiernia Kopiec 95 ha, gm. Kamyk
Bednarski Tomasz i Buczkowski Antoni – Lubojna 58 ha, gm. Rędziny
Bogusławski Tadeusz – Stradom Kazimierzów 59 ha, gm. Grabówka
Bojarski Jan – Posadówka 116 ha, gm. Opatów 
Centkowski Wacław – Grodzisko 134 ha (dzierżawa), gm. Kamyk
Chmielewski Jan – Aleksandria 75 ha, gm. Dźbów
Czaplicka Jadwiga – Mokrzesz 93 ha, gm. Wancerzów
Czermiński Aleksander – Bukowno 210 ha (dzierżawa), gm. Olsztyn
Geisler Arnold – Wyczerpy Dolne 279 ha, gm. Grabówka
Gold Szlama – Kuźnica Marianowa 60 ha, gm. Dźbów
Górski Kazimierz – Madalin 241 ha, gm. Rędziny
Habiniak Władysław – Dźbów 106 ha (dzierżawa), gm. Dźbów
Kanigowska Alfonsa i Lucyna – Marianka Rędzińska 55 ha, gm. Rędziny
Kieszkowski Władysław – Kiedrzyn 55 ha, gm. Grabówka
Kind Alter – Brzeziny Wielkie – 308 ha, gm. Huta Stara
Kott Józef – Gorzelnia 130 ha (dzierżawa), gm. Grabówka
Kożuchowski Franciszek – Aleksandria 115 ha, gm. Dźbów
Kreczmer Karol – Dankowice 264 ha (dzierżawa), gm. Kuźniczka
Lesiewski Stanisław – Zakrzew 197 ha (dzierżawa), gm. Kamyk
Łącka Helena – Konin 144 ha, gm. Rędziny
Łącki Karol – Wancerzów 1618 ha (spadek po Bronisławie Szwejcerze), gm. Wancerzów
Łukowski Jan – Opatów 188 ha (dzierżawa), gm. Opatów
Muzolf Amelia – Siedlec 196 ha (dzierżawa), gm. Wancerzów 
Niczke Julian – Ciecierzyn 112 ha (dzierżawa), gm. Olsztyn
Olszyński Wacław – Libidza 157 ha, gm. Kamyk
Pigłosiewicz Celestyn – Kalej 192 ha (dzierżawa), gm. Grabówka
Pigłosiewicz Celestyn – Popów 268 ha (dzierżawa), gm. Popów
Potocki Władysław – Parzymiechy 2482 ha, gm. Lipie
Raczyński Karol – Babie 77 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Bystrzanowice 281 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Czepurka 130 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Dąbrowa, Dziadówki 1780 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Julianka 35 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Lipnik 1625 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Lusławice 259 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Potok Złoty 1835 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Siedlec 213 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Zalesice 180 ha, gm. Złoty Potok
Raczyński Karol – Żuraw 648 ha., gm. Złoty Potok. 
Reszke Jan – Kłobukowice i Kuchary 433 ha, gm. Wancerzów
Rogowski Stanisław – Rząsawy 403 ha, gm. Rędziny
Rosiński Szymon – Nowa Wieś 102 ha, gm. Huta Stara
Rozenbaum Izrael – Błeszno 504 ha, gm. Huta Stara
Rudnicki Tadeusz – Łojki 300 ha, gm. Grabówka
Rutkowski Stanisław – Smyków, Babie 77 ha (dzierżawa), gm. Złoty Potok
Rząsiński Mosiek – Kąty 104 ha, gm. Popów
Sakowicz Leon – Lubojenka 330 ha, gm. Rędziny
Siciński Leon – Kuśmierki 181 ha, gm. Wancerzów
Soczyński Stefan – Lelity 68 ha (dzierżawa od brata), gm. Popów
Steinhagen Adolf – Małusy Wielkie 440 ha, gm. Wancerzów
Steinhagen Aleksander – Danków 560 ha, gm. Lipie
Steinhagen Aleksander – Lipie 1693 ha, gm. Lipie
Steinhagen Aleksander – Zbrojewsko 248 ha, gm. Lipie. Razem A. Steinhagen: 2501 ha
Steinhagen Karol – Zagórze 301 ha, gm. Złoty Potok
Stojowski Bolesław – Zarębice 336 ha, gm. Przyrów
Stojowski Stefan – Zarębice 381 ha, gm. Przyrów
Straszewicz Stanisław – Miedźno 60 ha, gm. Miedźno
Szancer Jan – Waleńczów 224 ha, gm. Opatów
Szczęsny Antoni – Wąsosz Poduchowny 234 ha (dzierżawa), gm. Popów
Treutler Zygmunt – Zagórze 274 ha (dzierżawa), gm. Kamyk
Walendziński Józef – Rybno 71 ha (dzierżawa), gm. Opatów
Wereszczyński Jan – Mirów 250 ha (dzierżawa), gm. Rędziny
Wereszczyński Stefan – Kościelec 290 ha, gm. Rędziny
Wigura Kazimierz – Kalej 201 ha (dzierżawa), gm. Grabówka
Wodzyński Józef – Kamieńszczyzna 403 ha (dzierżawa), gm. Popów
Zandsztajn Lajzer – Kamyk 163 ha, gm. Kamyk
Zejdler Waldemar – Panki 137 ha (dzierżawa), gm. Opatów

Powiat Radomsko (część południowa):
Białkowski Antoni – Janaszów 335 ha, gm. Kruszyna
Biedrzycki Jan – Sekursko 1173 ha, gm. Dąbrowa Zielona
Chrzanowski Aleksander – Rzeki Wielkie 241 ha, gm. Rzeki
Danielewicz Henryk – Lgota 300 ha, gm. Konary
Danilczuk Emilia z domu Reszke – Skrzydlów 2131 ha, gm. Rzeki
Geyer Maria – Dąbrowa Zielona 2382 ha gm. Dąbrowa Zielona 
Grabowska Helena z domu Reszke – Garnek 1167 ha, gm. Garnek
Grabowska Helena z domu Reszke – Witkowice 269 ha, gm. Rzeki
Kornhoffer Wiktor – Nieznanice 472 ha, gm. Rzeki
Leźnicki Tadeusz – Rzerzęczyce, 110 ha, gm. Rzeki
Lubomirska Róża z domu Broel - Plater – Wólka Prusicka 557 ha, gm. Brzeźnica
Lubomirski Stefan – Baby - Jacków, Wikłów 1339 ha, gm. Kruszyna
Lubomirski Stefan – Bogusławice, Kruszyna 2976 ha, gm. Kruszyna 
Nieniewska Janina z domu Reszke – Chorzenice 679 ha, gm. Rzeki
Ostrowski Michał – Borowa 757 ha, gm. Garnek
Policzkiewicz K. – Konary 70 ha, gm. Konary
Skarbek Janina – Borowno 1152 ha, gm. Kruszyna
Skarbek Janina – Łochynia 1373 ha, gm. Kruszyna
Skarbek Janina – Zdrowa 124 ha, gm. Kruszyna
Steinhagen Stefan – Cielętniki 2240 ha, gm. Rzeki
Tymowski Jarosław – Ulesie 359 ha, gm. Dąbrowa Zielona
Woźniakowski Henryk – Widzów 364 ha (dzierżawa od Fr. Kobylińskiego) gm. Konary
Ziółkowski Julian – Lipicze 263 ha, gm. Kruszyna

Powiat Zawiercie (część północna):
Bauerertz bracia – Będusz 846 ha, gm. Myszków
Bauerertz bracia – Mijaczów 147 ha, gm. Myszków
Bochner Izaak – Połomia 132 ha, gm. Żarki
Bylińska Jadwiga – Choroń 487 ha, gm. Choroń
Grotowski Gustaw – Jaroszów 70 ha, gm. Niegowa 
Hasfeld Zdzisław – Masłońskie 184 ha, gm. Żarki
Kaufman Mendel – Przewodziszowice – 210 ha, gm. Żarki
Kubalka Józef – Jaworznik 96 ha, gm. Niegowa
Makieła Ignacy – Jaworznik 66 ha, gm. Niegowa
Maszadro Stefan – Koziegłówki 65 ha, gm. Koziegłówki
Modzelewski Włodzimierz – Pohulanka 172 ha, gm. Myszków
Olszewski Michał - spadkobiercy – Jaworznik 90 ha, gm. Niegowa
Przemyski Ignacy – Hucisko 77 ha, gm. Niegowa
Przeworski Mieczysław – Kotowice Mirów 147 ha, gm. Włodowice
Raczyński Karol – Dąbrowno 325 ha, gm. Niegowa
Raczyński Karol – Żarki 1277 ha, gm. Żarki. Razem K. Raczyński w pow. częstochowskim 
i zawierciańskim: 8665 ha
Sojka Leon – Połomia 89 ha, gm. Żarki
Świderski Jan – Mzurów, Leopoldów 256 ha, gm. Niegowa
Wieliczkier Salomon oraz małżonkowie Szmelka i Fajgla Łazęga – Czortków 114 ha, gm. Niegowa
Zysser Łaja – Zdów 178 ha, gm. Niegowa

Ziemianie byli warstwą bardzo zróżnicowaną. O pozycji społecznej świadczyła  wielkość majątku, wysokość dochodów, płacony podatek, udział we władzach organizacji ziemiańskich, spółkach handlowo – przemysłowych, posiadane tytuły rodowe, pochodzenie, narodowość, sposób życia i zachowania się. Większość właścicieli posiadała majątki o obszarze do 500 ha. Jedynie czterech ziemian w powiecie częstochowskim przekroczyło granicę 1000 ha. Byli to Karol Łącki, hr. Władysław Potocki, hr. Karol Raczyński i Aleksander Steinhagen. Największym latyfundystą był oczywiście hr. Karol Raczyński, którego majątek zwany Dobrami Złoty Potok zajmował obszar 8665 ha. Oprócz tego hr. Karol Raczyński posiadał dwa inne majątki leżące w województwie lubelskim. Były to dobra Czemierniki położone w powiecie lubartowskim oraz dobra Kraśniczyn w powiecie krasnystawskim, o łącznej powierzchni 3955 ha. Ogólna powierzchnia wszystkich dóbr będąca własnością hr. Karola Raczyńskiego wynosiła 12.620 ha. 

Przed II wojną światową nie przeprowadzano w powiecie częstochowskim badań dotyczących szlacheckiego pochodzenia wśród ziemian. Jednakże badania takie przeprowadzone w kilku różnych powiatach w Polsce stwierdzały, iż 70 – 80% ziemian wywodziło się ze szlachty. Powiat częstochowski z pewnością od tej statystyki nie odbiegał. W okolicach Częstochowy do tej grupy na pewno należeli Czapliccy herbu Lubicz, Kanigowscy h. Lis, Kieszkowscy h. Krzywda, Łąccy h. Jelita, Olszyńscy h. Pniejna, Rogowscy h. Jastrzębiec, Rudniccy h. Jastrzębiec, Szwejcerowie vel Szweycerowie h. Zadora. Do arystokracji należały dwie rodziny: hr. Potoccy h. Pilawa (Złota Pilawa) oraz hr. Raczyńscy h. Nałęcz. Oprócz tego tuż poza granicami powiatu częstochowskiego w Kruszynie mieszkała rodzina książąt Lubomirskich h. Śreniawa.

Ziemianie byli również zróżnicowani pod względem narodowościowym. Wielu ziemian z pochodzenia było Żydami. W powiecie częstochowskim byli to: Arnold Geisler,  Gold Szlama, Kind Alter, Rozenbaum Izrael, Rząsiński Mosiek i Zandsztajn Lajzer. Ciekawy był przypadek spolonizowanej i szeroko rozgałęzionej rodziny Steinhagenów. Uważani byli oni za Polaków o wyznaniu ewangelickim. Jednakże w 1939 r. polskie władze wojskowe czterem rodzinom Steinhagenów przypisały już narodowość niemiecką. W ich rękach znajdowało się wówczas 4345 ha gruruntów. Poza tym większość ziemian z pochodzenia była Polakami. 

W przypadku religii dominowało wyznanie rzymskokatolickie. Jeżeli chodzi o  Żydów, założyć możemy, że byli wyznania mojżeszowego. Natomiast oprócz rodziny Steinhagenów ewangelikami były jeszcze rodziny Olszyńskich z Libidzy i Kreczmerów z Dankowic. Równocześnie nie dla wszystkich ziemian majątek ziemski był jedynym bądź  głównym źródłem dochodu. Aleksander Steinhagen właściciel majątku Lipie był równocześnie współwłaścicielem fabryki papieru w Myszkowie, oprócz tego posiadał  udziały w Fabryce Przetworów Ziemniaczanych „Złoty Potok” S.A. Również jego krewni: Karol Steinhagen z Zagórza i Adolf Steinhagen z Małus Wielkich posiadali udziały w tych fabrykach. Rodzina Steinhagen posiadała fabryki papieru i celulozy w Myszkowie, Pabianicach i Włocławku.
Innym przykładem jest Izydor Geisler -  właściciel majątku Wyczerpy Dolne. Na gruntach tego majątku stała należąca do niego huta szkła „Paulina”, która w 1927 r. zatrudniała 731 osób. W tym wypadku można stwierdzić, że dochód z fabryki był znacznie większy niż z gospodarstwa rolnego.
Ziemiaństwo czerpało dochody z rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa, przemysłu (gorzelnie, browary, młyny, tartaki).  

Przykładem szerokiej kooperatywy ziemiańskiej było założenie fabryki przetworów ziemniaczanych w Złotym Potoku. Udziały w niej posiadali głównie ziemianie z ziemi częstochowskiej, kieleckiej i piotrkowskiej. Pomysłodawcą całego przedsięwzięcia był Leon Siemieński - dzierżawca majątku Żuraw. Fabryka została powołana do życia z dniem 27 lutego 1911 roku. Założonej firmie nadano nazwę: Fabryka Przetworów Ziemniaczanych „Złoty Potok” Bracia Zarembowie  J. Morstin i Ska. Miała to być spółka komandytowa, czyli taka, w której przynajmniej jeden członek ryzykuje wyłożonym kapitałem, a pozostali członkowie odpowiadają nieograniczenie. Kapitał założycielski wyłożyli: 1) hr. Jerzy Morstin z Kwiliny i Kossowa – 5000 rubli, 2) Michał Ostrowski z Radoszewnicy – 4000 rubli, 3) Jan Siemieński z Krzepina – 3000 rubli, 4) Stefan Lohman z Podlesia – 3000 rubli, 5) Jan Chwalibóg – 2000 rubli, 6) Zygmunt Glinka z Mękarzewa – 3000 rubli, 7) hr. Jan Morstin z Warszawy – 3000 rubli, 8) Antoni Janowski – 2000 rubli, 9) Karol Czaplicki z Mokrzeszy i Stanowisk – 3000 rubli, 10) Jan Zaremba z Pytowic – 10.000 rubli, 11) Józef Zaremba z Cieszanowic – 8000 rubli, 12) Tadeusz Chwalibóg ze Skąpej – 10.000 rubli, 13) Tadeusz Belina ze Strzelec Wielkich – 3000 rubli, 14) Bronisław Szwejcer z Wancerzowa – 7000 rubli, 15) Karol Łącki z Konina – 2000 rubli, 16) Natan Kohn z Mirowa – 3000 rubli, 17) hr. Karol Raczyński ze Złotego Potoku – 30.000 rubli, 18) Bolesław Dzierzbicki ze Złotego Potoku – 2000 rubli, 19) Leon Siemieński z Żurawia – 10.000 rubli, 20) Józef Siemieński z Warszawy – 5000 rubli, 21) dr filozofii Witold Kamieniecki z Warszawy – 5000 rubli, 22) Ignacy Baranowski z Warszawy – 3000 rubli, 23) hr. Teofil Mohl z Nakła – 1000 rubli. 
W sumie kapitał założycielski wyniósł 115.000 rubli.

Fabrykę wybudowano na gruntach wsi Zalesice – folwarku należącego do hr. Karola Raczyńskiego. Zadaniem spółki był przerób ziemniaków i krochmalu na syrop ziemniaczany, glukozę i mączkę ziemniaczaną. Fabryka rozpoczęła swoją pracę pod koniec 1911 roku.  
W 1919 r. zatwierdzono nowy akt spółki, a fabryka zmieniła nazwę na „Fabryka Przetworów Ziemniaczanych Złoty Potok S.A.”. Dyrektorem zarządzającym został Leon Siemieński.
Fabryka największe zyski przynosiła w pierwszych latach swej działalności. W latach dwudziestych i trzydziestych fabryka przynosiła głównie straty. Doszła do tego zapaść finansowa z lat 1926 – 1928. Zysk, jeżeli był, to niewielki i nie pokrywał strat z lat ubiegłych. Fabryka nie upadła głównie dzięki rodzinie Steinhagenów, która przejęła w międzyczasie większość akcji. Za to fabryka stanowiła głównego odbiorcę ziemniaków z folwarków. 
23 lipca 1949 r. przedsiębiorstwo to zostało przejęte przez państwo jako jeden z ostatnich, dużych, prywatnych zakładów przemysłowych w okolicach Częstochowy. 14 lipca 1993 r. fabrykę wraz z gruntem sprzedano w formie dzierżawy wieczystej do dnia 4 grudnia 2089 r. małżeństwu Józefowi i Emilii Malinowskim. W 2009 r. obiekt zburzono. Teren po fabryce do dziś należy do wyżej wymienionego małżeństwa. 

W okresie Królestwa Polskiego do 1914 r. ziemiaństwo płaciło około 10% podatku. W latach dwudziestych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podatki wzrosły do 20 %. W okresie międzywojennym ziemiaństwo obciążone było licznymi podatkami tj. gruntowym, dochodowym, majątkowym, komunalnym, drogowym, na wyrównanie budżetu, czasami od luksusu mieszkaniowego itp. Wysokość płaconych kwot oraz różnice pomiędzy poszczególnymi składnikami opłat podatkowych wykazać można na tle majątku Złoty Potok (4320 ha) wchodzącym w skład większych dóbr o tej samej nazwie. W 1926 r. hr. K. Raczyński płacił z tego majątku następujące podatki: 1) podatek zasadniczy gruntowy – 11.707 zł, 2) progresja – 11.106 zł, 3) podatek gruntowy z progresją – 22.213 zł, 4) podatek drogowy, powiatowy i gminny – 12.826 zł, 5) podatek komunalny do podatku gruntowego – 13.883 zł, 6) podatek na koszty leczenia ubogich – 2020 zł, 7) podatek na wyrównanie niedoborów budżetowych – 6431 zł. Łącznie wymienione podatki wynosiły 80.186 złotych.
Istniały również uciążliwe wydatki związane ze spłatami rodzinnymi i bardzo wysokim podatkiem spadkowym. Aby uniknąć płacenia wysokiego podatku spadkowego, bardzo często majątek w równych częściach dzielony był między uprawnionych do spadku członków rodziny.

W latach dwudziestych zaczęło rosnąć zadłużenie majątków. Przyczynami były nie tylko podatki i koszty pracy, ale również niezbyt wysokie ceny na produkty rolne oraz wysoki fiskalizm państwa. Sytuację pogorszył wybuch kryzysu gospodarczego. Jedynie majątki rodziny Steinhagenów były wolne od długów.
W okresie kryzysu gospodarczego wystąpiło zjawisko zwane nożycami cen, a polegające na tym że przykładowo 100 kg zboża, ziemniaków czy innych produktów rolnych z każdym rokiem kosztowało coraz mniej. Tym samym zyski z folwarków były coraz mniejsze, a niewypłacalność rosła. 

Ziemiaństwo chroniło się przed licytacją głównie za pomocą sprzedaży bądź parcelacji ziemi w swoich majątkach. Jedynie tą drogą można było zdobyć szybko potrzebną ilość gotówki na spłacenie wierzytelności.

Serwituty i parcelacja majątków. 
Serwituty zwane inaczej służebnościami zezwalały chłopom na korzystanie z dworskich łąk, pastwisk i lasów. Po ukazie uwłaszczeniowym z 1864 r. stan ten był sankcjonowany prawnie.
Serwituty stanowiły problem dla gospodarki folwarcznej, gdyż korzystanie z pastwisk, a zwłaszcza lasów doprowadzało do ich dewastacji. Służebności stanowiły też źródło konfliktów dworu ze wsią. Już przed I wojną światową starano się uporządkować te sprawy na drodze dobrowolnych umów pomiędzy społecznością wiejską, a właścicielami lasów, ale działania te dawały minimalne rezultaty.
Likwidację wszelkich służebności w odrodzonym państwie polskim (chodziło o tereny byłej kongresówki, a więc również o powiat częstochowski) podjął rząd RP ustawą z dnia 7 maja 1920 roku. Przewidywała ona działania dobrowolne oraz przymusowe tzn. ingerencję państwa. Wynagrodzenie za zniesienie serwitutów winno nastąpić w ziemi, w lesie lub gotówką, gdy obie strony się na to zgodzą, głosiła ustawa.

15 lipca 1920 r. sejm przyjął ustawę o wykonaniu reformy rolnej. Według niej parcelacji podlegać miały majątki powyżej 60 ha w okręgach podmiejskich, pow. 180 ha w centralnej Polsce, pow. 400 ha na kresach wschodnich i pow. 700 ha w majątkach uprzemysłowionych. Spod parcelacji wyłączone miały być lasy, budynki i inwentarz żywy w majątkach. Z tytułu przejętych na cele parcelacji gruntów właściciel ziemski otrzymywał odszkodowanie w wysokości 50 % ich wartości rynkowej. Odszkodowanie to wypłacano nie w gotówce, lecz w listach 4 % renty ziemskiej. Artykuł o odszkodowaniu 50 procentowym był kwestionowany przez ziemian. Konstytucja marcowa z 1921 r. w swym art. 99 przewidywała przeprowadzenie reformy rolnej za pełnym odszkodowaniem. W konsekwencji Najwyższy Trybunał Administracyjny uznał artykuł o odszkodowaniu za niezgodny z konstytucją.

Z tego powodu parcelacja w majątkach prywatnych praktycznie nie miała miejsca. Parcelowano natomiast majątki państwowe, zniszczone, opuszczone i dobra pochodzące z donacji zaborców. W powiecie częstochowskim rozparcelowano majątki państwowe takie jak: Kamień, Joachimów, Michałów i kilka innych oraz majątek donacyjny Wierzchowisko o pow. 170,1589 ha. Parcelowany był również majątek donacyjny Kłobuck.

28 grudnia 1925 r. uchwalono drugą ustawę o wykonaniu reformy rolnej. Warunki podlegania majątków pod nią były takie same jak w pierwszej ustawie, za wyjątkiem kresów wschodnich, gdzie obszar ziemi przeznaczony do parcelacji zmniejszono z 400 do 300 ha. Ponadto maksimum obszarowe gospodarstw ziemiańskich podniesiono do 300 ha, jeżeli wstępni aktualnego właściciela majątku gospodarowali na nim przed 1 stycznia 1864 roku. Dodatkowo minister rolnictwa i reform rolnych mógł według swego uznania wyłączyć spod parcelacji dowolne obszary w poszczególnych majątkach, uwzględniając miejscowe stosunki agrarne. Powodem tego mogło być utrzymanie odpowiedniej wysokości kultury rolnej i melioracji rolnych w majątkach, w gospodarstwach wyróżniających się w danej okolicy intensywnością produkcji oraz w gospodarstwach stanowiących typ wysoce uprzemysłowiony. Cena, po której właściciel ziemski sprzedawał swe grunty w toku parcelacji, była ceną rynkową. Właściciel mógł prowadzić parcelację samodzielnie, za pomocą spółek parcelacyjnych bądź Banku Rolnego. Ustawa odnosiła się do jednego majątku, więc jeżeli właściciel posiadał kilka majątków to normy podlegały do każdego z nich osobno. Władze ustaliły kontyngenty parcelacyjne na każdy rok. Początkowo było to 200 tyś. ha rocznie w skali całego kraju, w okresie kryzysu 1929 – 1934 spadły one do 50 tyś. ha, by później ustabilizować się na poziomie 100 tyś. ha. Dopiero w wypadku niewypełnienia tych kontyngentów przez parcelację prywatną, komisje ziemskie mogły po dwuletnich ostrzeżeniach i okresie wyczekiwania wywłaszczyć z urzędu areały brakujące do wypełnienia kontyngentu. W przypadku wywłaszczenia cena za grunt była również ceną rynkową. 

W latach 1921 – 1929 rozparcelowano w powiecie częstochowskim 5265,7988 ha ziemi. Były to grunty pochodzące z majątków donacyjnych, państwowych i prywatnych. Grunt wyłączony z majątku ziemskiego i poddany parcelacji określano mianem „kolonia”. Kolnia mogła liczyć od kilku do kilkudziesięcie hektarów, dzielona na działki o tej samej bądź różnej powierzchni, które sprzedawano chłopom. Chłopi mogli kupować działki płacąc od razu całą sumę, bądź za pomocą kredytu w Banku Rolnym. W okresie kryzysu gospodarczego tempo parcelacji spadło ze względu na brak chętnych na kupno ziemi, pomimo tego że ziemianie chcieli parcelować swe grunty, aby zdobyć gotówkę na spłatę zadłużenia. Kryzys dotknął również chłopów, nie posiadali oni większej gotówki.
Reforma rolna w okresie międzywojennym miała na celu stworzenie na wsi pełnorolnych gospodarstw o pow. ok. 20 – 30 ha, przy równoczesnym utrzymaniu, jakkolwiek pomniejszonych to zdolnych do produkcji towarowej, gospodarstw ziemiańskich. Kapitały zdobyte przez ziemian dzięki parcelacji miały pomóc w pozbyciu się długów oraz wprowadzić inwestycje i postęp techniczny w majątkach. Jednakże nawet gdyby wykorzystano wszystkie kontyngenty parcelacyjne to i tak  nie zdołano by upełnorolnić wszystkich gospodarstw przeludnionej wsi polskiej. Nie udało się to również radykalnej reformie rolnej z 6 września 1944 roku.

Ziemiaństwo wniosło szeroki wkład w działalność kulturalną i charytatywną. Nazwiska ziemian możemy odnaleźć w komitetach organizacyjnych wielu przedsięwzięć. Ziemianki były członkiniami licznych organizacji niosących pomoc potrzebującym, zakładały ochronki. Właściciel Kruszyny książę Stefan Lubomirski był prezesem komitetu Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie w 1909 r. Hr. Karol Raczyński ze Złotego Potoku był wiceprezesem tegoż komitetu, zaś Alfons Bogusławski z Zacisza pełnił funkcję dyrektora generalnego. Oprócz nich w komitecie zasiadało jeszcze kilku innych okolicznych ziemian  jak: K. Łącki, L. Siemieński, J. Cygański, J. Biedrzycki, Br. Szwejcer, A. Michalski. Ziemiaństwo wniosło szeroki wkład w sfinansowanie tej wystawy.

W latach dwudziestych i trzydziestych trudno o wzmiankę o działalności charytatywnej ziemian, którzy obciążeni własnymi problemami, brakiem pieniędzy i długami siłą rzeczy nie mogli na ten cel przeznaczać wielu środków. Nie oznacza to jednak, że żadnej pomocy nie udzielali. I tak w 1939 r. Raczyńscy z dóbr Złoty Potok na pomoc zimową dla bezrobotnych przeznaczyli 433 zł 87 gr., jako ekwiwalent w gotówce od zadeklarowanych na ten cel 50,45 q ziemniaków i 20,18 q żyta.
Ziemianie tworzyli również organizacje rolnicze, których członkami nie byli tylko oni. 
W 1907 r. powstało Częstochowskie Towarzystwo Rolnicze. Jego organizatorami byli ci wszyscy, którzy weszli do pierwszego zarządu tj.: prezes Karol hr. Raczyński, wiceprezes Karol Łącki, sekretarz – A. Janowski oraz Bolesław Dzierzbicki, ks. M. Fulman, Leon Siemieński, dr K. Zawada, ks. Ignacy Pertkiewicz i K. Mieszkowski. Na początku towarzystwo liczyło 131 członków składających się z inteligencji miejskiej, ziemian, księży i drobnych rolników – których było najwięcej.

Ziemiaństwo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zrzeszało się w Związku Ziemian oraz w Związku Ziemianek. 
Również wielką wagę ziemianie przywiązywali do spraw religii. Świadczyli ofiary na rzecz Kościoła. Stosunek ziemian do religii uwzględniać miały dwa fakty: 1) katolicyzm jest nieodłączną częścią tradycji narodowej, a więc czynnikiem decydującym o tożsamości Polaków, 2) zasady moralności chrześcijańskiej są ideologicznym uzasadnieniem postulatów ziemiańskich. Małżeństwo  Heleny i Władysława Babickich, bezdzietnych właścicieli majątku Kopiec w gminie Kamyk, w testamencie przekazało  folwark  wraz z zabudowaniami Towarzystwu Salezjańskiemu. Władysław Babicki zmarł w 1926 roku, a jego żona Helena w 1930. Księża Salezjanie osiedlili się w majątku Kopiec w 1938 roku.

II wojna światowa była początkiem końca ziemiaństwa polskiego. Zmiany, jakie przyniosła wojna dotknęły również ziemiaństwo częstochowskie.  Można tu podać kilka przykładów. Tadeusz Rudnicki właściciel majątku Łojki zmarł na atak serca 1 października 1939 r. w tymże majątku z powodu brutalnego zachowania niemieckich żołnierzy, którzy kwaterowali tu od września 1939 roku. Ponadto żołnierze ci dopuścili się rabunku wartościowych przedmiotów. Jego żona – Joanna Barbara z Łojewskich Rudnicka wraz z dziećmi Władysławem i Wiktorią została usunięta z majątku, który przeszedł na własność III Rzeszy w kwietniu 1940 roku. Inny był los Ignacego Winiarskiego (1885-1940) ppor. rez. 3 pułku kawalerii ułanów. Przed II wojną światową był administratorem majątku Małusy Wielkie, który należał do Adolfa Steinhagena. W czasie wojny dostał się do niewoli sowieckiej i został internowany w Kozielsku. Wiosną 1940 r. został zamordowany przez NKWD w Katyniu. Stefan Olszyński, właściciel Libidzy (1881 – 1941), po odmowach podpisania volkslisty został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia, gdzie zignął 7 kwietnia 1941 r.
Część powiatu częstochowskiego znalazła się w III Rzeszy. Tam regułą było wysiedlanie ziemian z ich majątków. Natomiast w części, która weszła w skład Generalnej Guberni na ogół ziemianie na swych majątkach pozostali, choć i tu dochodziło do wysiedleń. Do każdego majątku Niemcy przysyłali tzw. treuhandera, który nadzorował go w ich imieniu. Kontrolował przychód i zbiory, których znaczną część zabierano na potrzeby wojska niemieckiego.

Dwory były przepełnione rodziną, znajomymi, ukrywającymi się. Życie ziemian było już inne, cały czas obawiano się wysiedlenia, wywózki do obozu czy egzekucji. Zanikły rozrywki takie jak polowania czy bale. Cały czas koncentrowano się na przetrwaniu, tak aby jak najwięcej ocalić przed Niemcami. 
Wreszcie nadeszło wyzwolenie, które dla ziemian przyniosło tragedię – pozbawienie ziemi i domu. Ziemianie mogli najczęściej zabrać najpotrzebniejsze rzeczy, na co pozostawiano im bardzo niewiele czasu. Pozostałe przedmioty, meble czy pamiątki rodzinne były najczęściej rozkradane przez okoliczną ludność. Ziemianie mieli obowiązek zamieszkać poza powiatem, w którym mieli majątek. Ograbione siedziby ziemiańskie czekał również okrutny los. Były dewastowane, a po niektórych ślad na zawsze zaginął tak samo jak po rodach niegdyś je zamieszkujących, co było zresztą po myśli nowych władz.
Dekret o reformie rolnej z 6 września 1944 r. przewidywał, że na własność państwa przechodzą gospodarstwa przekraczające 50 ha użytków rolnych lub 100 ha powierzchni ogólnej, natomiast w województwach zachodnich powyżej 100 ha powierzchni ogólnej. Majątek podlegał nacjonalizacji w całości, a nie tylko w zakresie w jakim przekraczał ustalone w ustawie normy. Przejęciu przez państwo podlegał również inwentarz żywy oraz zabudowania. Przejęcie własności ziemiańskiej na własność państwa następowało bez jakiegokolwiek odszkodowania. Art. 17 ust. I dekretu przewidywał jedynie dla byłych właścicieli ziemskich zaopatrzenie w celu zapewnienia im minimum egzystencji. Zaopatrzenie to polegało na przyznaniu gospodarstwa rolnego do 5 ha, bądź  wypłacaniu miesięcznego uposażenia urzędnika państwowego VI grupy. W ten sposób wielka własność ziemska w okolicach Częstochowy przestała istnieć.

W powiecie częstochowskim rozparcelowano 49 majątków. Ogółem przejęto obszar o powierzchni 10.153,80 ha. Z tego 3720 rodzin otrzymało 6277,60 ha. Pozostałą część przejęło państwo na późniejsze PGRy oraz Lasy Państwowe. W odróżnieniu od uwłaszczenia w 1864 r., gdy chłopi otrzymali ziemię bezpłatnie, w 1945 r. musieli za nią zapłacić państwu. Prócz tego w 1864 r. ziemianie otrzymali od władz odszkodowanie za ziemię przejętą przez chłopów, a tymczasem w 1945 r. nie otrzymali za skonfiskowany majątek żadnej kwoty.

Rodziny ziemiańskie z okolic Częstochowy:

Rogowscy
Pieczętują się herbem Jastrzębiec. Wywodzący się z tej rodziny Józef Rogowski (19.03.1833 – 15.12.1907), urodzony w Chruszczobrodzie k. Siewierza, syn Wincentego i Franciszki Mars, ożeniony z Julią z Szrederów (1831 – 1855), a następnie z Franciszką Reginą Zettelman (1836 – 1917) w 1869 r. na licytacji za 60.000 rubli kupuje majątek w Rząsawach. Poprzednimi właścicielami dóbr od około 1655 r. była rodzina Czarnieckich herbu Łodzia. Ze swojego związku Józef Rogowski posiadał jedynego syna Stanisława Rogowskiego (13.11.1869 – 16.03.1930), oraz córki: Władysławę (ze związku z Julią Szreder) – mąż Maksymilian Kobyłecki właściciel majątku Skąpa k. Strzelec Wielkich, Konstancję – mąż Lucjan Gładych z Warszawy, Józefę – mąż Antoni Wereszczyński właściciel majątku Kościelec, Mariannę – mąż Feliks Lichodziejewski właściciel majątku Zielęcin k. Rząśni, Kazimierę – mąż Witold Górski właściciel majątku Madalin. Stanisław Rogowski jedyny syn Józefa przejął Rząsawy. Poślubił Marię Borowską (1877 - 1954) pochodzącą z majątku Łojki. Posiadał z nią syna Ludomira i córkę Halinę. Ludomir Rogowski (1903 – 1958) ukończył Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie jako jeden z sześciu w terminie (na pięćdziesięciu). Po studiach pracował przez pewien czas w Instytucie Rolnym w Puławach, po czym wrócił do Rząsaw, by zająć się gospodarstwem. Podczas studiów zaprzyjaźnił się z Olgierdem Śliwińskim, z którym poznał swoją siostrę Halinę i ta po pewnym czasie wyszła za niego za mąż. Zamieszkali w majątku Lisowo k. Drochiczyna, należącego do Śliwińskich. Ludomir Rogowski poślubił Irenę Saryusz Bielską herbu Jelita (1902 – 1983). Jej ojciec Stanisław Bielski był dyrektorem Fabryki Przetworów Chemicznych „Rędziny” S.A. Ludomir Rogowski ze związku z Ireną Bielską, która z wykształcenia była lekarzem akademickim, posiadał czworo dzieci: Annę (ur. 1933), Elżbietę (ur. 1937), Wojciecha (ur. 1939) i Krzysztofa (ur. 1940). Przed II wojną światową majątek w Rząsawach posiadał  ok. 400 ha. Ziemia była słaba. uprawiano żyto, kartofle, owies, trochę pszenicy, kukurydzy i buraków, a także marchew i pietruszkę. Majątek był zmechanizowany, posiadano traktory, lokomobile, żniwiarki, kosiarki, młocarnię i kilka innych maszyn.

Na terenie majątku istniały charakterystyczne budynki: dwór, a oprócz niego lamus, chlewnia, stajnia, stodoła, magazyn, szopa, spichlerz piętrowy, kuźnia, kurnik i czworaki. Wszystkie budynki były murowane oprócz kurnika i szopy. Wg. Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce dwór wzniósł w 1901 roku Stanisław Rogowski na miejscu starego drewnianego dworu Czarnieckich z ok. 1655 roku, który spłonął w 1900 roku. Wg. rodziny Rogowskich dwór spłonął w czasie działań I wojny światowej. Parterowy siedmioosiowy dwór jest pozbawiony cech  stylowych. Frontem został zwrócony na południe. Zbudowano go z cegły na fundamencie z miejscowego wapienia. Od zachodu znajduje się piwnica będąca pozostałością poprzedniego dworu, sklepiona kolebkowo. Od frontu posiada ryzalit zwieńczony trójkątnym przyczółkiem z okrągłym otworem. Dach dwuspadowy pokryty jest papą. W 1943 roku połowę dworu zajęli Niemcy (Wehrmacht). Rodzinie Rogowskich pozostawiono kuchnię, pokój stołowy, gabinet i sypialnię rodziców. Pozostałe pomieszczenia należały do Niemców, którzy z salonu ukradli m.in. obrazy. 14 lutego 1945 roku sporządzono protokół przejęcia majątku Rząsawy na cele reformy rolnej.

Górscy
Rodzina Górskich pieczętuje się herbem Bożawola. Wywodziła się z okolic Ostrołęki i tam posiadała swoje majątki. Jedynie Witold Górski przybył w rejon Częstochowy i tu w 1880 r. zakupił majątek Madalin. Witold Górski (ur.1.02.1853 w Jemielistem zm. 26.02.1884 w Warszawie) był najmłodszym synem Franciszka Górskiego dziedzica wsi Jemieliste i Heleny z Iwaszkiewiczów. W 1881 roku Witold Górski poślubił Kazimierę Rogowską herbu Jastrzębiec (ur. 1.03.1860 w Przeginii – zm. 11.06.1920 w Madalinie) córkę Józefa i Marii z Zettelmanów, pochodzącą z pobliskiego majątku Rząsawy. Z tego związku Witold Górski posiadał dwoje dzieci: 1)Marię Helenę (ur. 28.08.1882 w Madalinie – zm. 17.05.1894 w Madalinie), 2) Kazimierza (ur. 31.08.1883 w Madalinie – zm. 5.12.1937 w Częstochowie). Wkrótce Witold Górski umiera. Zarządzaniem majątkiem zajmuje się jego żona Kazimiera z Rogowskich Górska. Po osiągnięciu pełnoletności majątek przechodzi na jej syna Kazimierza Górskiego. 
27 lipca 1912 roku we Włocławku Kazimierz Górski poślubił Zofię Zawadzką (1893 – 9.07.1959) córkę Bronisława i Michaliny z Dzierzbickich. Zofia Zawadzka pochodziła z Kujaw z majątku Bronisław k. Radziejowa. Kazimierz Górski posiadał z nią troje dzieci: Witolda (1913 - 1945) żołnierza AK, Marię (zm. 26.01.1977), Stanisława (ur. 1916). 
Kazimierz Górski był uczestnikiem wojny polsko – bolszewickiej 1920 roku. Był ochotnikiem 1 Pułku Szwoleżerów. Brał udział w bitwie warszawskiej wraz ze swym kuzynem Stefanem Wereszczyńskim właścicielem sąsiedniego majątku Kościelec.

W okresie międzywojennym majątek Madalin był mocno zadłużony. Córka Kazimierza Górskiego wyszła za mąż za Antoniego Księżyka, człowieka majętnego, lokalnego przedsiębiorcę, właściciela cegielni w Kawodrzy. Od Stanisława Górskiego zakupił część majątku. Stanisław Górski za spłatę z majątku kupił aptekę w Nadarzynie, gdzie zamieszkał wraz z żoną Marią Patorską. 

W czasie okupacji Niemcy wyrzucili rodzinę Górskich z Madalina, przejmując ten majątek. Madalin został połączony z Kościelcem, również przejętym przez Niemców. Witold Górski służył w AK. Został aresztowany przez Niemców i zamordowany w styczniu 1945 roku. Po zakończeniu okupacji Maria z Górskich Księżyk wraz z mężem Antonim powróciła do Madalina. 21 lutego 1945 przybyła komisja państwowa, która przejęła majątek, właścicielom zaś nakazała opuszczenie go. Chłopi jednakże zezwolili Księżykom na pozostanie w majątku jeszcze przez dwa tygodnie tak, by mogli w spokoju zabrać swoje rzeczy. Dworek w Madalinie był w złym stanie technicznym od czasów przedwojennych. Wkrótce po opuszczeniu przez Księżyków Madalina uległ dewastacji i został rozebrany. Po opuszczeniu Madalina Księżykowie udali się do Kępna, a w 1948 roku wrócili do Częstochowy, gdzie Antoni Księżyk posiadał cegielnię, którą komuniści zabrali mu ok. 1954 roku. 

Wereszczyńscy
Rodzina Wereszczyńskich wywodzi się z Ziemi Chełmskiej. Pieczętują się herbem Korczak. Z tej rodziny pochodził Nazary Wereszczyński, który był dzierżawcą majątku Jaranowo 
w parafii Bączkowo k. Nieszawy. Żoną jego była Anna Krzycka. Tutaj urodził się ich syn Antoni Wereszczyński (ur. 30.12.1844 w Jaranowie – zm. 11.04.1902 w Kościelcu), który w 1874 r. nabył majątek Kościelec. Antoni Wereszczyński miał brata Augusta, który rodziny nie założył, a mieszkał również w Kościelcu.

Antoni Wereszczyński poślubił Józefę Rogowską (ur. 26.09.1865 w Przeginii – zm. 9.01.1899 w Kościelcu) pochodzącą z pobliskiego majątku Rząsawy, córkę Józefa i Marii z Zettelmanów. Posiadał z nią ośmioro dzieci: 1) Sabinę (ur. 9.11.1883 w Kościelcu – zm. 16.06.1885 w Kościelcu), 2) Jana  (ur. 27.05.1885 w Kościelcu – zm. ?, 3 ), Stefana (ur. 20.07.1887 w Kościelcu – zm. 14.03.1932 w Krakowie), 4) Antoninę (ur. 16.01.1889 w Kościelcu – zm. 12.07.1943), 5) Leona (ur. 10.02.1891 w Kościelcu – zm. 9.05.1967 w Częstochowie), 6) Mariannę (ur. 3.09.1893 – zm. ? ), 7) Alfonsa (ur. 1.08.1895 w Kościelcu – zm. 22.08.1896 w Kościelcu), 8) Józefa (ur. 4.01.1897 w Kościelcu – zm. 17.07.1898 w Kościelcu).
Jan Wereszczyński wziął w dzierżawę majątek państwowy Mirów k. Częstochowy. Ożenił się z Janiną Bogusławską, córką Władysława Bogusławskiego pochodzącą z majątku Zacisze vel Stradom Kazimierzów. Posiadał z nią troje dzieci: Jana, Władysława i Hannę Kruszewską. Po pewnym czasie Jan Wereszczyński kupił majątek Parzniewice w Piotrkowskiem. 
Leon Wereszczyński dzierżawił majątek Toporów k. Siedlec.

Antonina Wereszczyńska poślubiła 10 stycznia 1910 we Włocławku Jana Władysława Górskiego herbu Bożawola, właściciela majątku Ponikiew Mała k. Ostrołęki, kuzyna Kazimierza Górskiego z Madalina.
Stefan Wereszczyński przejął rodowy majątek Kościelec. Poślubił swoją kuzynkę Jadwigę Kobyłecką herbu Godziemba (ur. 1889 – zm. 10.03.1974 w Częstochowie), córkę Maksymiliana Kobyłeckiego, właściciela majątku Skąpa k. Strzelec Wielkich i Władysławy z Rogowskich herbu Jastrzębiec. Posiadał z nią troje dzieci: 1) Wandę Bogumiłę (ur. 20.06.1920 w Kościelcu – zm. 7.12.1978 w Częstochowie), malarkę, 2) Stefana (ur. i zm. 1919), 3) Jerzego Józefa (ur. 18.08.1920 w Kościelcu – zm. 18.11.2013 r. w Londynie), żołnierza Polskich Sił Zbrojnych na zachodzie, uczestnika bitwy pod Monte Cassino, który po wojnie nie wrócił do kraju i zamieszkał w Anglii.

Stefan Wereszczyński brał udział w wojnie polsko – bolszewickiej 1920 roku. Służył wraz ze swym kuzynem Kazimierzem Górskim właścicielem sąsiedniego Madalina w 1 Pułku Szwoleżerów. Przeżycia wojenne sprawiły, iż po powrocie do domu Stefan Wereszczyński zaczął mieć problemy ze zdrowiem psychicznym. Ostatnie dwa lata życia spędził w szpitalu dla nerwowo chorych, gdzie zmarł w 1932 roku. Wdowa po nim Jadwiga z Kobyłeckich wyszła powtórnie za mąż za Leona Wereszczyńskiego, brata swego zmarłego męża. Nie posiadała z nim dzieci.

Jeżeli chodzi o dwór w Kościelcu to wybudowano go w połowie XIX wieku. Brak dokumentów  uniemożliwia stwierdzenie, kto był jego budowniczym. Dwa pomieszczenia na parterze i piwnica pod nimi są bardzo stare, datowane na XVII wiek, co oznacza, że dwór ten stoi na miejscu jakiejś innej starszej budowli, być może też dworu. Jak wspominał Jerzy Józef Wereszczyński w piwnicy tej znajdowano czasem kości, co miało potwierdzać stare podania, że na miejscu dworu był w bardzo odległych czasach cmentarz. Dawno temu również znajdowano tu kości i stąd pochodzić miała nazwa miejscowości – Kościelec. W 1918 roku Stefan Wereszczyński gruntownie przebudował dwór tak, iż przybrał on obecny kształt. 

Po wybuchu wojny Wereszczyńscy wraz z rządcą Mrokowskim ewakuowali się na wschód. Wrócili po kilku miesiącach. W Kościelcu urzędował już niemiecki administrator, zamieszkali więc w Częstochowie. Któregoś dnia Jadwiga Wereszczyńska spotkała na ulicy znajomego Niemca, który od wielu lat mieszkał w Częstochowie. Niemiec ten poinformował ją, że następnego dnia upływa termin składania podań do władz niemieckich w sprawie zwrotu zabranych przez nich majątków. Jadwiga Wereszczyńska takie pismo więc niezwłocznie do administracji niemieckiej złożyła. W grudniu 1939 roku Niemcy zwrócili Wereszczyńskim majątek. Po kilku miesiącach Niemcy przydzielili do majątku treuhandera, który jak mógł, tak utrudniał Wereszczyńskim życie. W 1941 roku Wereszczyńscy opuścili Kościelec i zamieszkali w Częstochowie. Niemcy ich co prawda z majątku nie wyrzucili, ale treuhander zachowywał się w stosunku do nich tak źle, że sami opuścili dom. Po opuszczeniu przez nich Kościelca Niemcy wyrzucili z sąsiedniego majątku Madalin rodzinę Górskich, a następnie połączyli Madalin z Kościelcem, tworząc jeden duży majątek. Po zakończeniu działań wojennych Wereszczyńscy wrócili do Kościelca, ale przebywali tam tylko tydzień, gdyż władze zabrały majątek i nakazały opuszczenie go. Jadwiga Wereszczyńska wraz z mężem i córką zamieszkała w Częstochowie. 

Krasińcy i Raczyńscy
Na mocy transakcji dokonanej 21 lipca 1851 r. gen. Wincenty Krasiński nabył dobra Janów od Cypriana Pintowskiego. Wincenty Krasiński (ur. 30.01.1783 r. w Warszawie – zm. 24.11.1858 r. w Warszawie) ze związku z Marią Radziwiłł (ur. 30.09.1779 r. we Lwowie – zm. 23.02.1822 r. w Warszawie) posiadał syna Zygmunta (ur. 21.02.1812 r. w Paryżu – zm. 23.02.1859 r. w Paryżu), poetę. Tenże ze związku z Elizą Branicką (ur. 1820 r. w Tomaszpolu – zm. 15.05.1876 r. w Krakowie) posiadał czworo dzieci. Zygmunt Krasiński krótko przebywał w Złotym Potoku, tylko od 29 lipca do 22 września 1857 roku. 12 września 1857 roku w czasie pobytu w Złotym Potoku zmarła na „krup” czyli dyfteryt (zwężenie tchawicy) czteroletnia córeczka poety – Elżbietka. Zygmunt Krasiński znienawidził to miejsce, by po kilu dniach na zawsze je opuścić. Po śmierci poety właścicielką dóbr staje się jego córka Maria Beatrix (ur. 24.07.1850 r. w Warszawie – zm. 24.08.1884 r. w Trydencie), która 
9 kwietnia 1877 r. poślubiła w Warszawie hr. Edwarda Raczyńskiego (ur. 21.01.1847 r. w Dreźnie – zm. 6.05.1926 r. w Krakowie). Posiadała z nim jedynego syna – Karola (ur. 30.01.1878 r. w Rogalinie – zm. 29.11.1946 r. w Łodzi), który po jej śmierci staje się właścicielem dóbr.

Hr. Karol Raczyński ukończył gimnazjum w Krakowie i Akademię w Antwerpii. Był inicjatorem i  prezesem Częstochowskiego Towarzystwa Rolniczego w latach 1907 – 1920. W roku 1920 mianowany został honorowym prezesem tegoż Towarzystwa. Oprócz tego kierował równocześnie wydziałem leśnym w Centralnym Towarzystwie Rolniczym. Był członkiem Rady Zarządzającej Polskiego Towarzystwa Asekuracyjnego i Reasekuracyjnego SA. Był również prezesem Towarzystwa Naukowo – Belgijskiego w Warszawie. Jego pasją był automobilizm. W 1903 r. wziął udział w rajdzie dookoła Belgii, a w 1909 r. wszedł w skład zarządu Towarzystwa Automobilistów Królestwa Polskiego. W 1914 r. uczestniczył, jako komandor, w rajdzie doookoła Polski. Po odzyskaniu niepodległości był dwukrotnie wybierany prezesem Automobilklubu RP.

Hr. Karol Raczyński 30 czerwca 1904 r. w Warszawie wstąpił w związek małżeński z księżną Stefanią Hortensją Czetwertyńską (ur. 2.12.1879 w Skidlu – zm. 21.08.1948 r. w Londynie), córką Stanisława – szambelana cesarstwa rosyjskiego, właściciela dóbr Skidel k. Grodna oraz Marii z Broel – Platerów. Raczyńscy posiadali czworo dzieci – samych synów. Dwóch z nich zmarło w niemowlęctwie. Byli to: Rogierek (zm. 29.10.1906 r.) i Edward Maria (zm. 26.12.1910). Pozostali dwaj to: Konstanty (ur. 27.05.1906 w Zawadzie – zm. 29.11.1924 w Warszawie) i Roger (ur. 31.12.1909 w Warszawie – zm. 15.12.1958 w Londynie). W 1924 r. Goniec Częstochowski zamieścił dwa nekrologi: „Konstanty hr. Raczyński ukochany syn Stefanii z ks. Czetwertyńskich i hr. Karola. Opatrzony św. Sakramentami po krótkich lecz ciężkich cierpieniach zasnął w Bogu w dniu 29 listopada 1924 r. w Warszawie przeżywszy lat 18. Pogrzeb odbędzie się w Złotym Potoku w dniu 4 – go grudnia 1924 roku o godz. 11 rano. O smutnym tym obrzędzie zawiadamiają Rodzice”. W drugim nekrologu napisano: „Śp. Konstanty Raczyński. Uczeń kl. 6-b II Gimn. Państw. im R. Traugutta (...). W zmarłym tracimy uczynnego kolegę oraz sumiennego i obowiązkowego współpracownika naszej Samopomocy Uczniowskiej. Śpij spokojnie drogi kolego. Samop. Ucz. II Gimn. Państw.” Według jednej wersji Konstanty Raczyński zwany zdrobniale Kocikiem lubił sport, a właściwie piłkę nożną. Niestety podczas jednego z meczów złamał nogę. Było to otwarte złamanie. W ranę dość szybko wdał się zgorzel, czyli gangrena. Konstanty umierał w szpitalu w Warszawie w ogromnych cierpieniach. Inna wersja jego śmierci mówiła, iż przyczną była gruźlica, której wszyscy wówczas bardzo się bali, stąd aby zachować to w tajemnicy, wymyślono historię ze złamaną nogą. Raczyńscy prowadzili życie na wysokim poziomie, odpowiednim dla swojej grupy społecznej, ale pomimo tego starali się być oszczędni zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego, który bardzo mocno odbił się na gospodarce dóbr. Dużym źródłem dochodów była dla nich szeroko znana pstrągarnia oraz lasy. Hr. Karol Raczyński często przebywał poza swoim majątkiem, wtedy jego prowadzeniem zajmowała się żona. Jak stwierdzają to ludzie znający ją, robiła to z dobrym skutkiem. Stefania Raczyńska jest dobrze wspominana przez okoliczną ludność. Pomagała potrzebującym, dawała pewne sumy na kościół. Wszelkich interesantów przyjmowała najczęściej przed frontem pałacu, ponieważ drzwi do pałacu były dla mieszkańców wsi czy postronnych osób zamknięte. Hrabina chciała w ten sposób zachować odpowiedni dystans i nie dopuścić do zbytniego spoufalenia się. Do plewienia gazonów i klombów przypałacowych zatrudniała miejscowe dzieci, którym za dzień pracy płaciła 80 gr., a starszym dzieciom nawet 1,50 zł. W przypływie dobrego nastroju wychodziła do nich i rozdawała im cukierki. Hr. Stefania Raczyńska była osobą o zmiennych nastrojach. Gdy w domu nie było hr. Karola, przyjeżdżał do niej jej bliski przyjaciel – Jan Zamoyski. Po jego odjeździe hrabina była zawsze w złym humorze. Służba pałacowa wspominała go jako człowieka złego. Oczywiście trudno założyć, aby hr. Karol o tych spotkaniach nic nie wiedział, ale być może pomiędzy nim a żoną istniał jakiś układ; na zewnątrz ze względów prestiżowych utrzymywano małżeństwo, gdy tymczasem wewnątrz związku pomiędzy małżonkami istniała co najwyżej przyjaźń. Nie jest wykluczone że, hr. Karol również kogoś miał. W większości rodzin arystokratycznych małżeństwa aranżowało otoczenie, stąd trudno było o trwałość uczuć. Jednakże jak było naprawdę w przypadku małżeństwa Raczyńskich nie wiadomo, ponieważ rody arystokratyczne przestrzegały zasady utrzymywania w ścisłej tajemnicy wszelkich bulwersujących faktów z ich życia. O powiązaniach Raczyńskich z elitami życia politycznego świadczy fakt złożenia wizyty 
w Złotym Potoku przez prezydenta Ignacego Mościckiego w dniu 4 maja 1932 roku, o czym w następującej notatce doniosła miejscowa prasa: „W dniu 4 maja bm. Pan Prezydent RP Ignacy Mościcki w przejeździe ze Spały przybył do Złotego Potoku. Pan Prezydent serdecznie witany przez hr. Raczyńskich, obecnych gości i domowników zanim skierował swe kroki do wnętrza starej siedziby hrabiostwa zwiedził park, oraz opodal pałacu położony dworek historyczny Zygmunta Krasińskiego, dziada dzisiejszego właściciela dóbr Złoty Potok. Po skromnym posiłku o godz. 15 w towarzystwie gospodarzy i kilku gości wyjechał do lasu, gdzie zwiedził – znane ze swego uroczego położenia skały i groty złotopotockie, a następnie głośną i jedyną sztuczną zarodową pstrągarnię w Polsce. Dostojny gość z niezwykłym zainteresowaniem wysłuchał objaśnień kierownika miejscowego gospodarstwa rybnego o systemie sztucznej hodowli pstrągów. Po powrocie z przejażdżki podano herbatę, po której Pan Prezydent żegnany hymnem narodowym, odegranym przez orkiestrę miejscowej Straży Ogniowej pod batutą p. Edwarda Młynarczyka, opuścił Złoty Potok pozostawiając wśród obecnych niezatarte wspomnienie”. Nie należy też zapominać o tym, że dwaj przyrodni bracia hr. Karola działali w polityce. Edward Raczyński (1891-1993) od 1934 r. był ambasadorem RP w Londynie, w latach 1941 - 43 ministrem spraw zagranicznych, a w latach 1979-1986 prezydentem RP na uchodźstwie. Roger Raczyński (1889-1945) był wojewodą poznańskim, a następnie ambasadorem RP w Bukareszcie.
Pod koniec 1943 r. bądź na początku 1944 r. Karol Raczyński wraz z żoną zostali przez Niemców usunięci z majątku Złoty Potok i zamieszkali w Częstochowie w skromnym pokoiku u sióstr zakonnych przy ul. Pułaskiego. Ich jedyny syn Roger w 1940 r. przez Włochy przedostał się do Wielkiej Brytanii. W czasie wspólnego mieszkania dochodziło do licznych scysji pomiędzy małżonkami spowodowanych codziennymi obowiązkami jak sprzątanie czy pranie, do których nigdy nie byli przyzwyczajeni. Jedna z byłych służących przychodziła do nich i bezinteresownie pomagała w wykonywaniu tych prac. W 1946 r. Karol Raczyński na krótko wyjechał do Łodzi, aby odwiedzić siostrę swej żony Marię z Czetwertyńskich Dembińską i jej dzieci. Tutaj nagle zmarł w dniu 29 listopada. Ciało jego przewieziono do Złotego Potoku i złożono w krypcie miejscowego kościoła. Po jego śmierci wdowa po nim Stefania Raczyńska podjęła starania o wyjazd do syna przebywającego w Anglii. Udało jej się to pod koniec kwietnia 1948 r. Jednak po niecałych czterech miesiącach od momentu przyjazdu umiera 21 sierpnia w Londynie. Pochowana została na cmentarzu w Brookwood pod Londynem. Jej syn Roger Raczyński nie założył rodziny, zginął w wypadku samochodowym 15.12.1958 r. Pochowany został na cmentarzu Fulham North Sheen w Londynie.

Lubomirscy 
22 lipca 1862 r. Eugeniusz Adolf Lubomirski nabywa od Romualda Podczaskiego majątek Kruszyna, wraz z dwoma innymi majątkami tj. Jamno vel Nowa Wieś oraz Jacków i Baby litera A. Do 1897 r. Lubomirscy nabywają jeszcze jedenaście innych majątków położonych w pobliżu. Były to: Wikłów, Grabowa i Grabówka, Las Klekot, Las Malinie, Prusicko, Wólka Prusicka, Janów vel Posada, Broniszew, Broniszew litera A, Widzów, Pławno. Eugeniusz Lubomirski (1825 – 1911) był synem Eugeniusza i Marii z Czackich. Studiował w Petersburgu. W 1863 r. był wysłannikiem Rządu Narodowego do papieża Piusa IX, któremu wręczył memoriał o prześladowaniu religii katolickiej na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Po powstaniu styczniowym wycofał się z życia politycznego i zajął gospodarowaniem w swoich dobrach. Z pierwszą żoną Krystyną z Lubomirskich (1825 – 1851) posiadał córkę Marię (1851 – 1852). Z drugą żoną Różą z Zamoyskich (1836 – 1915) posiadał Różę (1860 – 1881) – żonę Artura Potockiego, Stefana Andrzeja (1862 – 1941), Władysława (1866 – 1934), Konstantego (1868 – 1934), Krystynę (1871- 1958) – żonę Władysława Tyszkiewicza, Stanisława (1875 – 1932).
Kruszynę w 1909 r. przejął od ojca Stefan Andrzej Lubomirski (1862 – 1941). Był pierwszym prezesem Polskiego Komitetu Igrzysk Olimpijskich oraz prezesem Wystawy Przemysłu 
i Rolnictwa w Częstochowie w 1909 r. Z żoną Różą z Zamoyskich (1870 – 1944) posiadał Hieronima (1892 – 1931), Tomasza (1892 – 1969), Natalię (1895 – 1985), Władysława (1897 – 1927), Krystynę (1901 – 1984).

Majątki posiadane przez Lubomirskich składały się głównie z lasów. Znaczny dochód przynosiła stadnina koni wyścigowych umiejscowiona początkowo w Kruszynie, a po nabyciu w 1896 r. dóbr Widzów przeniesiona do tej miejscowości. W 1914 r. przed zbliżającą się wojną konie ewakuowano w głąb Rosji. Tamże w większości przepadły w czasie rewolucji w 1917 r. Wysoką dochodowość dóbr przerwał wybuch I wojny światowej.

W wyniku działań wojennych majątki poniosły stratę w wysokości 1.000.000 rubli. Była to suma ogromna. W okresie międzywojennym nie udało się już odzyskać wysokiej pozycji ekonomicznej posiadanej przez dobra. Wtedy to majątki znalazły się w trudnym położeniu, podobnie jak cała wielka własność ziemska w Polsce. Wólkę Prusicką i Grabową rozparcelowano, Widzów został zlicytowany i sprzedany za długi, a Pławno Tomasz Lubomirski przegrał w karty. W końcu w 1938 r. na licytację wystawiona została również Kruszyna, którą nabył Stefan Władysław Lubomirski (1899 – 1948), syn Władysława (1866 – 1934), a mąż Krystyny (1901 – 1984), czyli córki Stefana Andrzeja Lubomirskiego. Majątek udało się pozostawić w rodzinie. W okresie międzwojennym zmarli dwaj synowie Stefana Andrzeja Lubomirskiego. Władysław Lubomirski w 1927 r. na skutek zatrucia rakami źle przyrządzonymi przez kucharza i Hieronim w 1931 r. z powodu ataku wyrostka. 26 września 1933 r. na polowaniu w Kruszynie gościł prezydent Ignacy Mościcki. W 1939 r. na początku września Lubomirscy opuszczają Kruszynę, udając się do Adampola, a następnie do Lwowa. Tutaj dostają się pod okupację sowiecką. Grozi im aresztowanie i wywózka na wschód. Udaje się jednak wykorzystać wpływy posiadane przez rodzinę wśród Niemców, którzy wystawiają im dokumenty umożliwiające przekroczenie granicy ZSRR z Generalną Gubernią. W maju 1940 r. przybywają do Krakowa i zamieszkują w posiadanej przez siebie od 1896 r. kamienicy przy ul. św. Marka 7 / 9. Kruszyna i inne majątki Lubomirskich zostały przejęte przez Niemców i zarządzane przez ich administrację. W 1945 r. Kruszynę przejęły władze komunistyczne. Pałac został zdewastowany, a wyposażenie rozkradzione. W 1990 r. pałac 
w Kruszynie wraz z parkiem odzyskał Stanisław Lubomirski (ur. 1931 r.) syn Stefana Władysława i Krystyny z Lubomirskich. Niestety brak funduszy uniemożliwił mu przywrócenie zespołu pałacowo – parkowego do dawnej świetności. W 2005 r. sprzedał go polskiemu małżeństwu z Nowego Jorku, które prowadzi remont.

Na cmentarzu w Kruszynie znajduje się grobowiec Lubomirskich, w którym pochowano Eugeniusza Lubomirskiego (1825 – 1911), jego żonę – Różę z Zamoyskich Lubomirską (1836 – 1915), ich syna – Konstantego (1868 – 1934) oraz Stefana Ksawerego Lubomirskiego (1819 – 1900) i Władysława Jana Emanuela Lubomirskiego (1824 – 1882). Byli to bracia Eugeniusza, którzy nie założyli rodzin i nie posiadali dzieci. Prócz tego z tyłu kościoła w Kruszynie znajduje się krypta, w której pochowano Władysława Lubomirskiego (1897 – 1927), Hieronima Lubomirskiego (1892 – 1931), Różę Lubomirską (1925 – 1933) – córkę Władysława i Róży z Broel – Platerów. W krypcie tej znajduje się również mała trumienka, w której pochowano syna Stefana Andrzeja Lubomirskiego. Niestety nie zachowały się informacje o dacie i miejscu urodzenia i śmierci oraz imieniu dziecka.

W maju 2013 r. Kruszynę odwiedziła Natalia z Lubomirskich Sobańska (1923 – 2015), córka Władysława (1897 – 1927) i Róży z Broel – Platerów (1901 – 1999). Ekipa telewizji TVN nakręciła wtedy program w formie wywiadu z Natalią, która opowiedziała o życiu w majątku. Nakręcono kilka godzin materiału, z którego stacja w programie Dzień Dobry TVN pokazała zaledwie cztery minuty. Film „Sentymentalna podróż księżnej”: http://dziendobry.tvn.pl/wideo,2064,n/wspolczesna-polska-arystokracja,88223.html

Wykaz dóbr prywatnych w okolicach Częstochowy w latach 1797 - 1945 (za wyjątkiem majoratów opisanych powyżej):

Powiat Częstochowa:
Baby dobra wcześniej należące do dóbr Małusy Wielkie. 
Biała Dolna z Papiernią Kopiec. 
Biała Kopiec osada fabryczna wydzielona z Ekonomii Iwanowice i sprzedana w ręce prywatne.
Błeszno z przyległościami Brzeziny litera B, Dziadki, Bugaj, Bernatowizna, Borek, Ostatni Grosz, Dąbie, pustkowie Raków i Podbucze, grunt i bór Morowna, karczma Poczekaj, wieś Bór vel Kazimierz.  
Borowe do których należą folwarki Łęg i Ignacewo, osada młynarska Skowronów z łąką Mszyca. Wcześniej Borowe należały do dóbr Miedźno.
Brzeziny litera A.
Brzyszów folwark należący wcześniej do dóbr Małusy Wielkie.
Bystrzanowice do których należą Hucisko, Kacze Błoto, Wygwizdów. W 1884 r. dobra włączono do dóbr Janów.
Częstochowa wójtostwo do którego należą: trzy grunty ról i łąk położone pomiędzy miejskimi tj. Kawie Góry, Złota Góra i Rogaczyzna, plac i ogrody przy ul. Warszawskiej gdzie są zabudowania folwarczne, prawo propinacji i wyszynku wszelich trunków krajowych w czterech szynkach tj. w austerii zajezdnej Łaźnia z placem pomiędzy ulicami Nadrzeczną i Garncarską, w oberży Podmurek czyli Stare Wójtostwo położonej dawniej przy ulicy Krakowskiej, w austerii zajezdnej z placem i ogrodami za magazynem solnym przy rynku Jasnogórskim, w austerii zajezdnej z placem i ogrodem we wsi Zawodzie, grunty i łąki po pustym młynie na Zawodziu, kamieniołom na Złotej Górze, kanon z kasy miasta Częstochowy za odstąpione na rzecz miasta grunta orne Dział czyli Niwa, rybołówstwo na rzece Warcie i odnogach płynących na terenie dóbr.
Danków z wsią Natolin i folwarkiem Słowików. 
Dąbrowa dobra należące wcześniej do dóbr Więcki.
Florków folwark należący wcześniej do dóbr Lubojna. 
Górki i Stany do których należą pustkowia: Galińskie, Krawcy, Węzina. 
Gruszewnia dobra należące wcześniej do dóbr Libidza.
Huta Stara A z przyległościami Sędzowa i Modrzejowszczyzna litera A. 
Huta Stara B do której przyłączono dobra Huta Stara C w 1862 r.
Huta Stara C.
Huta Waleńczowska dobra należące wcześniej do dóbr Waleńczów. 
Hutka i Nowa Wieś. 
Janów składające się z miasta Janów, wsie: Potok, Ponik, Siedlec Górny i Dolny, Piasek, Czepurka, Dziadówki, pustkowie Julianka i kolonia Apolonia. Do dóbr tych w późniejszym czasie dołączono dobra Bystrzanowice i dobra Żuraw.
Jaskrów dobra wcześniej należące do dóbr Wancerzów i Konin. 
Julianów folwark należący wcześniej do dóbr Waleńczów.
Kamienica Polska litera A z przyległością Klepaczka. 
Kamienica Polska litera B.
Kamyk do których należą Stare Borowno inaczej Kuźnica Kiedrzyńska, folwark Władysławów, pustkowie Olszewiec z młynem Lechowa, młyn Kuźnica, młyn niewywłaszczony zwany młynem w Kamyku.
Kąty dobra należące wcześniej do dóbr Więcki.
Kiedrzyn z przyległością Antoniów.
Klepaczka folwark należący wcześniej do dóbr Kamienica Polska litera A.
Kłobuck do którego należą miasto Kłobuck, wieś i folwark Zagórze, młyn Zagórze, wieś i folwark Zakrzew, młyn Zakrzew, wieś i folwark Łobodno z sołectwem, młyn Łobodno, Wręczyca Mała, wieś i folwark Nowa Wieś, folwark Puchały, austeria w mieście Kłobucku, osada młynarska Lewand.
Kłobukowice i Kuchary z przyległościami Małusy Wielkie, Jaskrów, Krasice, Wancerzów, Zawada, Konin, Lusławice, Baby, Rudniki, Wierzchowisko. 
Kobyłczyce.
Kocin do którego należą folwark Kocin, osada młynarska Kocin, osada karczemna Kocin, osada leśna Lemańsk.
Kołaczkowice dobra należące wcześniej do dóbr Miedźno.
Konin dobra należące wcześniej do dóbr Wancerzów. 
Konopiska z wsią i folwarkiem, młyny: Kijas, Pająk, Kotara, wsie: Kopalnia, Korzonek, folwark Pałysz, osady: Piła Wodna, Postój Graniczny, osady karczemne: Wygoda, Ignacew, Korzonek, folwark Wyczółki. 
Kościelec składające się z dwóch folwarków: Kościelec i Madalin z przyległościami Marianka, Madalin, Karolina vel Palestyna. 
Krasice z wójtostwem Wierzchowisko. Wcześniej należące do dóbr Kłobukowice. 
Kuźnica Marianowa.
Kuźnica Nowa do której należy wieś Podłęże Szlacheckie i folwark Michalinów. 
Kuźnica Stara dobra należące wcześniej do dóbr Przystajń.
Libidza z folwarkiem Gruszewnia.
Lipie z wsią Rozalin i folwarkiem Poneta. 
Lubojenka litera B do której z dóbr Lubojna przyłączono w 1862 r. dobra Lubojenka litera A.
Lubojna i Lubojnka litera A składające się z folwarków Lubojna, Florków i Lubojenka oraz wsi Lubojenka litera A, osady Dudki i młyna Tylin. W 1862 r. od dóbr tych odłączono dobra Lubojenka litera A i przyłączono do dóbr Lubojenka litera B. 
Lusławice dobra wcześniej należące do dóbr Kłobukowice.
Łęg folwark należący wcześniej do dóbr Borowe. 
Łojki do których należy folwark Ottonów, papiernia i młyn wodny, wieś Konradów.
Madalin folwark należący wcześniej do dóbr Kościelec. 
Małusy litera A i B. 
Małusy Wielkie i Baby dobra wcześniej należące do dóbr Kłobukowice.
Marianka folwark należący wcześniej do dóbr Rędziny. 
Michalinów folwark należący wcześniej do dóbr Kuźnica Nowa. 
Miedźno i Borowe oraz kolonie: Kołaczkowice litera A i B, Izbiska. 
Mokrzesz do których należą Wola Mokrzeska, Jaźwiny, Baranów, Skałka, Kuśmierki.
Ostrowy do których należą folwark Ostrowy, sołectwo Ostrowy, osada młynarska Ostrowy, osada leśna Nowy Folwark, osada młynarska zwana „Morga”, działek pastwiska leżący w Częstochowie.
Ottonów wraz z karczmą i propinacją. Folwark należał wcześniej do dóbr Łojki. 
Parzymiechy składające się z folwarków Parzymiechy, Giętkowizna, Nowa i Stara Zimna Woda, wsi: Parzymiechy, Kleśniska, osad: Napoleon, Zimna Woda i Bugaj. 
Pierzchno litera A do których należy folwark Teofilów. 
Posadówek litera A folwark należący wcześniej do dóbr Waleńczów.
Przyrów wójtostwo należące wcześniej do dóbr Zarębice. 
Przystajń składające się z folwarku Przystajń, osad wieczysto – czynszowych: Przystajń, Konstantynów, Ksawerów, Stefanów, Izabellów, Widawa, Bujaki, Paciorkowa Wola, z byłego młyna w Podłężu obecnie pieca hutniczego do przetapiania rudy żelaznej, pustkowie Siekierowizna. 
Radostków z przyległością Nałęcz.
Rembielice do których należą Szyszków, Florianów, Lindów, osada Chałków, Wapiennik i młyn wodny w Rembielicach zwany Kępin. W 1876 r. dopisano że do dóbr tych należy również osada fabryczna Regina z dwoma fryszerkami. 
Rędziny do których należy wieś Rędziny, folwarki Rędziny i Marianka, osady: Ołowianka i Wygoda.
Rudniki wieś i folwark wcześniej należący do dóbr Kłobukowice i Krasice. 
Rząsawy.
Sabinów – Kędory dobra należące wcześniej do dóbr Stradom. 
Sabinów folwark litera A należący wcześniej do dóbr Sabinów – Kędory.
Sabinow folwark litera B należący wcześniej do dóbr Sabinów folwark litera A.
Skowronów. 
Skrajnica wójtostwo folwark należący wcześniej do Dóbr Narodowych Olsztyn i sprzedany w ręce prywatne.
Stradom do których należą wieś Stradom, folwark Zacisze i Kędory, młyn wodny Stradom, osada Kędory, cegielnia, kaflarnia i piec wapienny w Zaciszu, las stradomski, propinacja, dwie karczmy zajezdne we wsi Stradom i osadzie Kędory, łąka pod wsią Kawodrza nabyta z dóbr Lisiniec, prawo połowu ryb w stawach i rzekach w obrębie dóbr.
Stradom Kazimierzów folwark należący wcześniej do dóbr Stradom.
Waleńczów z przyległościami Huta, Posadówek i Julianów.
Wancerzów do których należą Jaskrów, Konin, Cegielnia i młyn Rajsko. Wcześniej dobra należały do dóbr Kłobukowice i Kuchary. 
Wierzchowisko wójtostwo wcześniej należące do dóbr Krasice. 
Więcki do których należą Dąbrowa i kolonie: Antonina, Płaczki, Lelita, Smolarze oraz folwark Kąty, karczma zwana Smolarnia oraz osada karczemna i kowalska w Więckach, młyn z papiernią „Jelita”.
Wilkowiecko do których należą kolonie Dąbrowa i Brzeziny, owczarnia Kurzelów, karczma Popowice, łąka Uchodzice i las zwany Laski.
Wola Hankowska do której należy osada karczemna „Krzyżówki”. 
Wola Mokrzeska należące wcześniej do dóbr Mokrzesz.
Wręczyca Wielka do której należą sołectwo, folwark i młyn Wręczyca Wielka, folwark Kopskie, kolonie: Długi Kąt, Kopiec Borowy, Borowe. Sołectwo, folwark i młyn Grodzisko, Pierzchno litera B, folwark Błaszczyki, wsie: Piaszczyki, Wyrazów, Blachownia, Trzepizury, grunty w uwłaszczonych wsiach Borowe, Wręczyca, Brzózka, Wyrazów, osada fabryczna Blachownia, karczma we wsi Wyrazów, karczma we wsi Trzepizury, osady leśne: „Borowa” „Wilczy Dół”, dwie osady młynarskie na folwarku Kopskie. 
Wrzosowa do której należy osada młynarska Wały. 
Wyczerpy Dolne alias Wyczerpy część starościńska i wójtowska składające się z wsi i folwarku Wyczerpy Dolne z karczmą, folwarku Aniołów z karczmą, z działu nabytego z folwarku Kamień zwanego Brzezina, z propinacji i wyszynku wszelkich trunków krajowych w obrębie dóbr w dwóch wyżej wymienionych karczmach, rybołówstwo w rzece Warcie w części płynącej przez dobra, browar i fabryka octu.
Wyczerpy Górne z łąkami nabytymi od miasta Częstochowa. 
Wyczółki folwark należący wcześniej do dóbr Konopiska.
Zagórze.
Zarębice z wójtostwem Przyrów, wsiami Bolesławów i Stanisławów oraz osadą Wygwizdów.
Zawada do której należy wieś i folwark Zawada, folwark Wacławów, młyn Chrapów. Dobra należały wcześniej do dóbr Krasice.  
Zbrojewsko wójtostwo z przyległością Brzózki. 
Złotolasy dobra należące wcześniej do dóbr Janów, a przedtem do dóbr Żuraw. 
Złoty Potok dobra powstałe z ziem należących wcześniej do dóbr Janów i Lusławice. 
Żuraw z przyległościami Lipnik i Zalesiece. W 1884 r. dobra włączono do dóbr Janów. 

Powiat Radomsko (południowa część):
Adamów folwark należący wcześniej do dóbr Skrzydlów.
Antoniów litera A folwark należący wcześniej do dóbr Garnek.
Antoniów folwark należący wcześniej do dóbr Widzów.
Bartkowice litera A, B, C, D, E do których później dołączono dobra Bartkowice litera F oraz Pacierzów pochodzące z dóbr Garnek. 
Borowno z folwarkami Grabowa i Grabówka oraz Łochynia. 
Broniszew do których należą wieś i folwark Broniszew, kolonie: Klekoty, Nowa Wieś, Puchy i oddzielna karczma należąca do Klekot. 
Chorzenice do których należy folwark Wymysłów z przyległością Przybyłów. 
Cielętniki z przyległościami Raczkowice i Nowa Wieś. 
Garnek i Karczewice do których należą folwarki Kajetanowice i Antoniów, wsie: Kuźnica, Piaski, Raków, Rakówek czyli Chmielarze, Dąbek z osadą Milonów, osada fabryczna dworska wyrobów drzewa „Józefów”, trzy młyny: jeden przy wsi Garnek na rzece Warcie z tartakiem, drugi przy wsi Karczewice na odnodze Warty, trzeci przy wsi Dąbek na Wiercicy. Od dóbr tych odłączono dobra Bartkowice litera F oraz Pacierzów i przyłączono do dóbr Bartkowice litera A, B, C, D, E. 
Grabowa i Grabówka dobra wcześniej należące do dóbr Borowno.
Jacków i Baby litera A. 
Jamno i Nowa Wieś. 
Janaszów dobra należące wcześniej do dóbr Kłomnice i Zdrówka.
Janów vel Posada folwark należący wcześniej do dóbr Wólka Prusicka.
Karczewice folwark należący wcześniej do dóbr Garnek. 
Kłomnice i Zdrówka z folwarkiem Janaszów. 
Konary do których należą Zawada i Śliwaków z pustkowiem Grabie i folwark Zberezka.
Kruszyna do której należą wsie Bogusławice, Łęg, Kijów, połowa wsi Jacków Baby, pustkowia: Klekot, Adamów i Rusinów, wsie: Osiny, Sadzawki, Cegielnia. 
Kuźnica Widzowska folwark należący wcześniej do dóbr Widzów.
Lgota z folwarkiem Karolinów. 
Lipicze z osadą Brygidka. 
Nieznanice. 
Prusicko do których należą wieś i folwark Prusicko, wieś Kuźnica, młyn i karczma Almierz, kolonie: Rybaki, Moczydła, Gwość czyli Gwoździec, Płaczki, Zychy, osady pojedyncze Miroszowy i Przyręby.
Rzeki Wielkie i Małe do których należy młyn i tartak. 
Rzerzęczyce folwark należący wcześniej do dóbr Skrzydlów. 
Sekursko z przyległościami Magdalenki, Bugaj i Cecki. 
Skrzydlów skladające się z folwarków: Skrzydlów, Adamów, Rzerzęczyce, z wsi: Adamów, Huby vel Nowa Kolonia, Skrzydlówek, Trząska vel Zawodzie, Zamłynie vel Bugaj, Rzerzęczyce, osady: Młynarski Tartak, Leśna Mostki, karczemna Budzyń. 
Tomaszów vel Niwki folwark należący wcześniej do dóbr Witkowice. 
Widzów z folwarkiem Antoniów i folwarkiem Kuźnica Widzowska oraz młynem Saternus. 
Wikłów z osadą Stefanów i młynem wodnym Zasępa. 
Witkowice do których należy folwark Tomaszów.
Wólka Prusicka do której należy wieś i folwark Wólka Prusicka, młyn Wólka Prusicka, kolonie Perchy i Nowa Wieś oraz osada dla leśnej służby Janów.
Zberezka folwark należący wcześniej do dóbr Konary.
Zdrowa składające się z wsi i folwarku Zdrowa, wsi Zastawie i folwarku Natasin. 

Powiat Zawiercie (północna część):
Bobolice do których należą Tomiszowice, Zdów, Ogorzelnik i Hucisko z przyległościami.
Choroń z przyległościami Przybynów, Zaborze, Poraj, folwarkami Choroń, Przybynów i Masłoń z pięcioma młynami. 
Czortków folwark  należący wcześniej do dóbr Niegowa.
Dąbrowno.
Franulka folwark należący wcześniej do dóbr Mijaczów.
Gorzków folwark należący wcześniej do dóbr Postaszowice.
Jaworznik dobra należące wcześniej do dóbr Żarki.
Józefów folwark należący wcześniej do dóbr Wysoka Lelowska. 
Leopoldów folwark należący wcześniej do dóbr Mzurów.
Lgota Gawronna.
Mijaczów i Będusz z przyległościami wieś Smudzówka, folwark Franulka, osada Potasznia, osada Gabrysiów, kolonia Nowa Kempnerówka. 
Mzurów.
Niegowa z przyległościami Moczydło i Łutowiec.
Osiek z przyległościami: 1. Koclin Brzeziny i część Mysłowa należąca do nich, 2. Część Mysłowa zwana Sztaglowizna.
Mrzygłód miasto: folwarki: Poręba Mrzygłodzka, Dziegciane, Niwki, Mrzygłódka, Papiernia, Marciszów, Zawiercie Wielkie, osada miejska Mrzygłód, wsie: Poręba Mrzygłodzka, Marciszów, Krzemenda, Dziegciane, Mrzygłódka, Zawiercie Wielkie i Małe, Łośnia, Niwki.
Pińczyce z folwarkiem Trzcianki.
Połomia folwark należący wcześniej dóbr Żarki.
Postaszowice i Gorzków.
Przewodziszowice dobra należące wcześniej do dóbr Żarki.
Tomiszowice Szlacheckie dobra należące wcześniej do dóbr Bobolice.
Trzcianki folwark należący wcześniej do dóbr Pińczyce. 
Trzebniów.
Wysoka Lelowska z młynem Moszczynek i folwark Józefów. 
Żarki miasto z wsiami Jaroszów, Zawada, Leśniów, Przewodziszowice, Jaworznik, Ciszówka, Myszków, Nowa Wieś, Wiercianna, Ostrów, Połomia, Masłońskie, Czarna Struga.

Krzysztof Łągiewka