Ziemiaństwo z okolic Częstochowy 1793 – 1945

I jeszcze jedno opracowanie dotyczące historycznego województwa krakowskiego w drugiej połowie XVI w. - w wersji cyfrowej (PDF):
rcin.org.pl/Content/5023/WA303_6749_III7...j-Krakowskie-kom.pdf

Zw wspomnianego wyżej opracowania wybrałem informacje dotyczące interesującego nas powiatu lelowskiego - a więc interesującego nas (genealogów) obszaru Częstochowy i okolic, graniczącego z powiatem lelowskim od zachodu (eksterytorialnym) księstwem siewierskim.
Uwaga: nazwy miejscowości w wersji XVI-wiecznej - w nawiasach nazwy współczesne (nie we wszystkich przypadkach)

Dekanat lelowski : (parafie, m- miasto)

Biała Więtsza (Biała Górna), Częstochowa m., Drochlin, Goleniowy, Irzędze (Irządze), Klasztor M stowski (Mstów), Kłobucko (Kłobuck) m., Kroczyce, Kromołów (Zawiercie-Kromołów) m., Lelów m., Miedzwno (Miedźno), Mrzygłód (Myszków - Mrzygłód) m., Nakło, Niegowa, Obichów (Obiechów), Ogrodzieniec m., Olsztyn m., Poczesna, Podlesie, Potok (Złoty Potok), Przerów (Przyrów) m., Przestań (Przystajń), Przybynów, Przyłęk, Rokitno, Skarzyce (Zawiercie-Skarżyce), Stare Miasto (Staromieście), Szczekociny m., Wilkowiecko, Włodowice m., Zdrębice (Zrębice II), Żarki m., Żórawie (Żuraw).

Miasta w powiecie lelowskim:
(przynależność własnościowa: k - królewska, d - duchowna, s – szlachecka)

Częstochowa (k), Kłobucko (k), Kossów (s), Kromołów (s), Krzepice (k), Lelów (k), Mrzygłód (s), Mstów (d), Ogrodzieniec (s), Olsztyn (k)27, Pilcza (s), Przerów (k), Szczekociny (s), Włodowice (s), Żarki (s).
[przypis]27 F. Kiryk, op.cit., s. 381: „[...] lokacja [z 1478 r.] nie wskrzesiła miasteczka, skoro jeszcze w 1534 r. stało w nim tylko 10 domów mieszczańskich, których właściciele korzystali z wolnizny”. Olsztyn (Olsztynek) jednak stale występuje w wykazach miast i miasteczek w XVI- i XVII-wiecznych rejestrach poborowych. Rej. pob. 1595, s. 636 wymienia 11/2 łanu miejskiego, 2 rzemieślników, 2 komorników i zapłacony szos (f. 3, gr. 6).

Duże wsie w pow. lelowskim:
(przynależność własnościowa (k - królewska, d - duchowna, s - szlachecka, k/d - królewsko-duchowna, k/s - kró- lewsko-szlachecka, d/s - duchowno-szlachecka, m - miejska).

Błeszno (s), Częstochówka (d), Irzędze (s), Kocznia (k), Łany Wielkie (k), Łany Małe (k), Łobodna (k), Miedzwno (k), Mirów (k), Nagłowice (s), Nakło (s), Ostrowy (k), Otola (k), Pierszne (k/s), Podlesie (s), Raszków (s), Rokitno (d), Sprowa (s), Strzegowa (s), Truskolasy (k), Walenczów (k), Wręczyce (k),

Dobra królewskie :
tenuta olsztyńska (Joachim Ocieski, kanclerzy koronny) : Biskupice, Borowy folwark, Bukowno, Ciecierzyn folwark, Czatachowa, Częstochowa miasto, Dzbów, Krasawa, Kusięta, Kuźnica Chybakowska (Osiny), Kuźnica Dzbowska, Kuźnica Łaziec, Mirów, Olsztyn miasto, Olsztyn zamek, Poczesna kuźnica, Przemiłowice, Przerów (Przyrów) miasto, Rększowice, Siedlec, Suliszowice, Sygietka, Turów, Wiercice, Wierzchowiska, Własna kuźnica, część wsi Wyczerpy (Wyczerpy Dolne), Zarębice, Zdrębice (Zrębice);
tenuta lelowska (Andrzej Szafraniec, wojewodzic sandomierski): Bliżyce, Dzibice, Lelów miasto, Sokolniki;
tenuta krzepicka (Mikołaj Wolski, miecznik koronny): Dankowice, Grodzisko, Huta, Iwanowice (Iwanowice Wielkie), Kawka kuźnica, Kłobucko miasto, Kocznia, Kostrzyn kuźnica, Krzepice miasto, Łobodna, Ławy (Łojki) kuźnica, Miedzwno (Miedzno), Opatów, Ostrowy, Panek kuźnica, część wsi Pierszne (Pierzchno), Piła kuźnica, Rębielice (Rębielice Królewskie), Truskolasy, Trcianka (Praszczyki) kuźnica, Walenczów, Wręczyce, Zagórze, Zakrzów, Złochowice.

Własność kapituły katedralnej krakowskiej: (prepozyt) Drochlin, Dzierzków.

Klasztoru św. Andrzeja klarysek w Krakowie: Boniowice, Grabiec, Kaszczor, Rokitno

Klasztoru kanoników regularnych w Mstowie: Bryszów, Jaskrów, Kunin (Konin), Morsko, Mstów miasto, Skarzyce, Sroczków (Srocko), Zawada, część wsi Żerkowice.

Klasztor kanoników regularnych w Kłobucku: Mokra.

Klasztor kanoników regularnych w Krzepicach: Kuków - folwark.

Klasztor paulinów w Częstochowie: Częstochówka, Grabówka, Kaleja, Kawodrza, Konopiska, Lgota, Szarlejka.

Uposażenia plebańskie: część wsi Kluczyce - plebana przyłękowskiego.

Własność miejska : miasto Lelów: Stare Miasto (Staromieście), Ślęzany, Zbyczyce.

Duże dobra szlacheckie (właściciele):
Wojciech Padniewski, kasztelan oświęcimski (zm. 1610): Bielanowice (Zawiercie-Blanowice), Biskupice, Cięgowice, Czarna Poręba (Poręba), część wsi Dobra, Kidów, Kocikowa, Krzemienda kuźnica, Łośnice, miasto Mrzygłód, Niwki, miasto Pilcza (Pilica), Poręba kuźnica, Przechody, Rząsawa, część wsi Siadcza, Sławniów, Słupia, Smoleń, część wsi Strzegowa, Wierzbka, Zawiercice (Zawiercie), Złosieniec (Złożeniec).

Joachim Ocieski, starosta olsztyński (zm. 1613)

Mikołaj Firlej, wojewoda krakowski (zm. 1599): Dąbrowica (Kuźnica Masłońska), kuźnica, Kiełkowice, miasto Kromołów, Mądolice (Górka Włodowska), Niegowanice, miasto Ogrodzieniec, zamek Ogrodzieniec, Parkoszowice, Pomrożyce, Rokitno (Rokitno Szlacheckie), Rudniki, Ryczów Leśny, miasto Włodowice.

Maciej Szczepanowski: Raszków, Szczekocińskie Przedmieście, część wsi Siedliska, część wsi Sprowa, miasto Szczekociny, Tęgoborz

Rzeszowscy: Brzostek folwark, Chycza Mała, Chycza Wielga, miasto Kossów, część wsi Radków.

Drogi
Najstarszą drogą na Śląsk jechało się z Krakowa przez Olkusz, Sławków, Będzin i dalej przez Bytom, Opole do Wrocławia. Szczególnie dużo komór celnych funkcjonowało w XVI w. pomiędzy Krakowem a Olkuszem. Znajdowały się one w Wielgiej Wsi, Białym Kościele, Czajowicach, Olkuszu i we wsi Sieniczno.
Drugi trakt łączący Kraków ze Śląskiem biegł przez Brzozówkę, Skałę do Ogrodzieńca, a stamtąd przez Kromołów, Włodowice, Żarki. W Żarkach droga się rozgałęziała - jedna skręcała w kierunku zachodnim i szła przez Koziegłowy, Lubliniec do Opola, a druga prowadziła na północ przez Olsztyn, Częstochowę, Kłobuck, Krzepice do Wrocławia.
Inna droga, określana w źródłach jako strata magna, prowadziła z Krakowa przez Miechów, Żarnowiec, Małoszyce, Rokitno, Kaszczor, Witów, Lelów, Krzepice do Wielkopolski i Prus lub z Krzepic na Śląsk. Jak podaje Długosz, jeździli tą drogą Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. Wcześniejszy wariant tego szlaku omijał Częstochowę i prowadził przez Mstów, Rędziny, Wierzchowiska (gdzie pobierano cło), Kłobuck. W XVI w., droga z Lelowa przez Olsztyn i Częstochowę zyskuje na znaczeniu i w lustracji z 1570 r. obie są wymienione. Trakt przez Olsztyn, Częstochowę poświadczony jest w 1598 i 1599 r. Raz jest określony jako droga publiczna na Śląsk z Lelowa do Częstochowy, a innym razem, jako gościniec z Lelowa do Częstochowy.
Przez księstwo siewierskie przechodziły ważne szlaki handlowe z południa na północ i z zachodu na wschód. Było to spowodowane korzystnym położeniem geograficznym tej ziemi. Już w XV w. Władysław Jagiełło jechał z Krakowa przez Rabsztyn, Sławków, Chruszczobród do Siewierza, a następnie przez Koziegłowy, Częstochowę do Wielkopolski. Z Siewierza na Śląsk szły trakty przez Warężyn, Będzin i dalej do Oświęcimia, lub połączenie Siewierz-Czeladź przez Przeczyce, Toporowice. Była też droga Lelów-Włodowice-Mrzygłód do Siewierza, jak również połączenie z Siewierza do Ogrodzieńca i Żarnowca.
W północnej części księstwa w XVI w. drogi wiodły z Lelowa przez Żarki, Koziegłowy, Woźniki i dalej do Lublińca.

Duże dobra kościelne (biskupów krakowskich) - księstwo siewierskie: Boguchwałowice, Brudzowice, Brzynkowice (Brzękowice Górne), Cynków, Czeladź miasto, część wsi Dąbie, Gężyn, Gniazdów, Gołuchowice, część wsi Góra, Jastrzębie, część kuźnicy Kamienica (Kamienica Polska), Koziegłowy miasto, Koziegłówki, Kruszyn, Kuźnica Stara, Kuźnica Sulikowska, Lgota, Łagisza, Markowice, część wsi Mierzęcice, Nowa Wieś, kuźnica Piwonia (Siewierz-Piwoń), Przeczyce, Rzewniszów, Siedlec (Siedlec Duży), Siewierz miasto, Smardzów młyn, część wsi Strzyżowice, Sulików, Targoszyce, Toporowice, Winowno, Wojkowice Komorne, Wojsławice, Zendek.

Polecam również Słownik historyczno - geograficzny ziem polskich w średniowieczu:
www.slownik.ihpan.edu.pl/browse.php
Dla naszego terenu miejscowości znajdują się w słowniku Kraków i Wieluń. W słowniku Kraków na razie tylko do litery M. Nad dalszym ciągiem prace cały czas trwają.

Majorat Turów Olsztyński.
Majorat składał się z następujących części: folwark Turów, folwark Ciecierzyn, folwark Biskupice, folwark Mirów, folwark Joachimów, folwark Bukowno, działy lasu z lasów dóbr Olsztyn. Przed nadaniem majątki te wchodziły w skład Dóbr Narodowych Olsztyn. W I RP były to królewszczyzny należące do starostwa w Olsztynie.
Według pomiarów z 1870 r. powierzchnia majoratu Turów Olsztyński wynosiła 2226 mórg i 257 prętów w tym:
1. Folwark Turów 313 mórg i 261 prętów.
2. Folwark Ciecierzyn 225 mórg i 218 prętów.
3. Folwark Biskupice 89 mórg i 138 prętów.
4. Folwark Mirów 552 morgi i 178 prętów.
5. Folwark Joachimów 487 mórg i 142 pręty.
6. Folwark Bukowno 372 morgi i 180 prętów.
7. Las II Okręgu części lasów Olsztyn 170 mórg i 40 prętów.
8. Ciasna osada 15 mórg.
Generał Reinhold Moller syn Jegora otrzymał ten majorat 7 lipca 1868 r. (Urodzony w 1814 roku, pochodził ze szlachty inflanckiej. W 1864 r. awansowany na generała majora z przydziałem do urzędu generał - policmajstra w Królestwie Polskim. W 1870 r. pełnił obowiązki naczelnika żandarmerii dróg żelaznych w Królestwie Polskim. W 1872 r. przydzielony został do 2 dywizji grenadierów. Zmarł po 1872 r. - Generałowie carscy i ich majątki w Królestwie Polskim (1835 - 1920), Jerzy Kukulski, Warszawa 2007, s. 334.)
Po śmierci Reinholda Mollera władze przekazały majorat Turów Olsztyński Aleksandrowi Sztadenowi synowi Karola 18 kwietnia 1874 r.
Ryszard Sztaden syn wyżej wymienionego Aleksandra przejął ten majorat po śmierci ojca co zatwierdzono 12/24.06.1896 r. Nie znam lat życia obu Sztadenów. Niekiedy pisano również von Sztaden.
Na mocy ustawy z dnia 25 lipca 1919 r. majoraty przeszły na własność Skarbu Państwa.
W okresie międzywojennym folwarki wchodzące w skład majoratu za wyjątkiem Mirowa i Turowa zostały rozparcelowane. Lasy przejęły lasy państwowe.
Folwark Biskupice został wypuszczony w dzierżawę Julianowi Niczke synowi Józefa przez właściciela majoratu od 1.06.1913 r. do 1.06.1931 r. za 150 rubli rocznie. Po przejęciu majoratu przez państwo władze anulowały ten kontrakt. Folwark Biskupice został przez władze wydzierżawiony drobnym dzierżawcom od 1.10.1920 r. do 1.10.1921 r. Ich pełnomocnikiem był Wojciech Cesarz. W 1924 r. folwark Biskupice miał powierzchnię 50.3434 ha. W tym samym roku folwark rozparcelowano. Nie wiem nic o budynkach czy dworku który być może tam istniał.
Folwark Bukowno dzierżawiony był od właściciela majoratu jeszcze przed I wojną światową przez Ludwika Czermińskiego. Po jego śmierci 22.06.1917 r. dzierżawę przejął jego syn Aleksander. 14.12.1922 r. zawarto umowę dzierżawną pomiędzy Skarbem Państwa, a Aleksandrem Czermińskim. Dzierżawa miała trwać od 1.10.1922 r. do 1.06.1934 r. bez możliwości przedłużenia. W 1923 r. powierzchnię folwarku Bukowno obliczono na 206.4666 ha. Na terenie folwarku znajdowały się zabudowania oraz dwór z kamienia kryty gontem. 19.04.1929 r. ośrodek majątku Bukowno o powierzchni 83.5285 ha został ostatecznie przekazany na cele parcelacji. Pozostały obszar folwarku miał być rozparcelowany już w 1922 r. Na terenie ośrodka znajdował się dwór z kamienia kryty papą i słomą, sześciorak z kamienia kryty słomą, obora z kamienia kryta słomą, stajnia z kamienia kryta słomą, stodoła drewniana z filarami z kamienia kryta słomą, studnia z drzewa, płoty w złym stanie i mury z kamienia. Władze wyraziły zgodę, aby 20 ha z ośrodka wraz z zabudowaniami folwarcznymi nabył jego dzierżawca Aleksander Czermiński za 20.000 zł. Nie wiem jak długo właścicielem tych 20 ha był Aleksander Czermiński, który zmarł 4.10.1937 r. w wieku 69 lat. Po nim jako właściciel pojawia się Roman Treutler. Dwór w Bukownie nadal istnieje i obecnie jest w posiadaniu rodziny Żurek. Grobowiec rodziny Czermińskich znajduje się na cmentarzu w Olsztynie.
Folwark Ciecierzyn według pomiarów z 1927 r. posiadał powierzchnię 125.2462 ha. Julian Niczke w wyniku przetargu z 1.12.1921 r. uzyskał kontrakt dzierżawny tego folwarku od władz do dnia 1.07.1934 r. W 1927 r. przekazano folwark do parcelacji. Z tego nadleśnictwu Olsztyn przekazano 62.7285 ha. Julian Niczke nabył ośrodek folwarku wraz z ziemią o powierzchni 20.0220 ha. Na terenie ośrodka znajdował się dom mieszkalny z bali kryty papą z gankiem, piwnica z kamienia kryta deskami, stodoła z murowanymi filarami kryta słomą, spichlerz z kamienia kryty słomą, obora stajnia i stodoła jako jeden budynek z kamienia, czworak z kamienia kryty słomą. Nie wiem czy coś z tego pozostało do dzisiejszego dnia. Grobowiec rodziny Niczke znajduje się na cmentarzu w Olsztynie.
Folwark Joachimów został przez właściciela majoratu wydzierżawiony Ignacemu Andrzejewskiemu synowi Jana od 1.06.1917 r. do 1.06.1929 r. W 1922 r. folwark Joachimów posiadał powierzchnię 266.2600 ha. i został w 1921 r. przedwstępnie przekazany na parcelację. Na terenie folwarku znajdował się dom mieszkalny z kamienia bez dachu i wiązania w stanie ruiny. Oprócz tego czworak, szopa, mury kamienne po spalonej oborze, stodoła kamienna. 20.03.1921 r. część zabudowań folwarku Joachimów zniszczył pożar. Obecnie dwór istnieje i znajduje się w nim Dom Pomocy Społecznej. Ale jako adres podaje się Turów ulica Joachimowska 85.
Folwark Mirów został wydzierżawiony przez Ryszarda Sztadena 26.06/9.07.1913 r. na 12 lat Władysławowi Bogusławskiemu, który też zaraz za zgodą właściciela majoratu przekazał swe prawa do dzierżawy Janowi Wereszczyńskiemu. Tenże przejął dzierżawę dnia 14 lipca 1913 r. od poprzedniego dzierżawcy Natana Kohna. Władze polskie zawarły kontrakt dzierżawny z Janem Wereszczyńskim od 15.02.1920 r. do 1.12.1926 r. Jan Wereszczyński prowadził wg. oceny władz wzorowe gospodarstwo. W latach 1916 - 1917 wybudował 4 nowe budynki i wyremontował dom mieszkalny. 24 lipca 1921 r. w folwarku wybuchł ogromny pożar, który strawił dwa domy mieszkalne dla służby folwarcznej, oborę i dwie stodoły. Według opisów z 1924 r. majątek został rozbudowany przez dzierżawcę, a ze starych budynków pozostał tylko spichlerz. 14 listopada 1927 r. wydzierżawiono Janowi Wereszczyńskiemu ośrodek Mirów o powierzchni 167.9400 ha od 1.07.1926 r. do 1.07.1938 r. Dnia 28 października 1931 r. Jan Wereszczyński syn Antoniego i Władysław Wereszczyński syn Jana nabyli od Kazimierza Aleksandra Kotlińskiego majątek Parzniewice koło Piotrkowa Trybunalskiego. Jako część ceny za te dobra Jan Wereszczyński przekazał Kazimierzowi Kotlińskiemu swoje prawa do dzierżawy Mirowa i tenże za zgodą władz został nowym dzierżawcą. Zabudowania folwarku Mirów znajdowały się wg. mnie w miejscu obecnego kościoła. Folwark Mirów został przejęty na cele parcelacji 19.02.1945 r. Jego powierzchnia wynosić miała wtedy 164.2000 ha. Z tego rozparcelowano pomiędzy 66 osób 149.1000 ha.
W 1918 r. dzierżawcą folwarku Turów jest Tadeusz Piotrowski. Władze zawarły kontrakt dzierżawy tego folwarku z Baterią Zapasową 7 pułku artylerii ciężkiej z Częstochowy od 1.03.1920 r. do 1.07.1926 r. Następnie część majątku tj. 150 mórg 7 pac wydzierżawił Tadeuszowi Piotrowskiemu. Jednak już 12.06.1922 r. władze wydzierżawiły folwark Sejmikowi Powiatowemu w Częstochowie od 1.10.1921 r. do 1.06.1934 r. Folwark Turów został przejęty na cele parcelacji 15.02.1945 r. Jego powierzchnia wynosić miała wtedy 174.7000 ha. Z tego rozparcelowano pomiędzy 100 osób 155.4000 ha. Dwór w Turowie istnieje do dziś i jest przebudowany na remizę strażacką.

Panie Krzysztofie.
Serdecznie dziękuję za informację na temat Majoratu Turów Olsztyński. Córka Pana Romana Treutlera z Bukowna Hanna Lesisz napisała wspomnienia i ciąg dalszy historii dworku w Bukownie. Jest w internecie. Pozdrawiam i życzę wszystkiego najlepszego w Nowym Roku. Marek Romański